‘Laat ambtenaren en wetenschappers samenwerken’

Wat heeft een gemeente of provincie aan een academische samenwerking? Een nieuw boek geeft tal van goede redenen, van ‘op een nieuwe manier reflecteren op je eigen werk’ tot het creëren van een omgeving waarin op verschillende niveaus wordt geleerd, tot het ontwikkelen van nieuwe kennis en praktische instrumenten die ook de samenleving als geheel ten goede komen.

Maatschappelijke uitdagingen adresseren

Collaborative Research in the Datafied Society werd samengesteld door Mirko Schäfer, Karin van Es en Tracey Lauriault. De eerste twee deden ervaring op met transdisciplinaire samenwerkingen in de Utrechtse Datawerkplaats, waar toegepaste kennis wordt ontwikkeld voor verantwoord gebruik van nieuwe technologieën door lokale overheden.

Volgens Schäfer, universitair hoofddocent aan de Universiteit Utrecht en Science Lead van de Utrecht Data School, zijn grote maatschappelijke uitdagingen, zoals klimaatverandering, een pandemie, of digitalisering en AI, beter wetenschappelijk te adresseren door samen te werken met maatschappelijke partners die de technologie ontwikkelen, gebruiken of ervan getroffen zijn. ‘Maar we hebben het boek ook gemaakt omdat we benieuwd waren wie er net als wij onderzoek doet in samenwerking met maatschappelijke partners.’

Feminicide

Op een call vanuit de Universiteit Utrecht kwamen verrassend veel reacties. De samenstellers besloten alleen voorbeelden in het boek op te nemen van projecten die leidden tot aantoonbare kennisoverdracht en veranderingen in het veld. Schäfer is bijvoorbeeld onder de indruk van het hoofdstuk in het boek over vrouwenmoord, van het collectief Data Against Feminicide. ‘In sommige landen ondernemen overheden en politie geen actie tegen feminicide, omdat bewijs ontbreekt dat het om een systematisch probleem gaat. Dat bewijs komt niet zomaar uit de lucht vallen, daarvoor moeten er mensen zijn die datawerk verrichten. Het is een voorbeeld van hoe je de doelgroep, de vrouwen, kunt helpen, maar ook organisaties die hierbij betrokken zijn, door bewijs in kaart te brengen.’

Politieke technologie

Wat is het verschil in denk- en werkwijze tussen ambtenaren en wetenschappers? ‘De wetenschapper heeft de intrinsieke motivatie om kennis te ontwikkelen: is dit waar? Kan ik dit verifiëren of falsificeren? De ambtenaar heeft de inherente opdracht om duidelijkheid bij de regelgeving te formuleren en continuïteit te kunnen waarborgen. Ambtenaren willen dat de regels voor iedereen gelden, dat ze goed worden toegepast en uitgelegd.’

In de praktijk raken ambtenaren daardoor nogal eens in de knel bij dataprojecten en projecten met AI, zien Schäfer en zijn collega’s. ‘De politieke macht heeft vaak niet door dat dit politieke technologie is. Maar ambtenaren voelen heel goed aan dat zij eigenlijk met politieke arbeid bezig zijn als bijvoorbeeld een beslisboom wordt gemaakt die bepaalt wanneer iemand onder de armoedegrens valt en wat er dan moet gebeuren. Wanneer regelgeving wordt vertaald naar een algoritme, zijn daar politieke waarden bij betrokken.’

Daar komt het werk van wetenschappers samen met dat van de ambtenaar. Schäfer: ‘Wij willen onderzoek doen naar wat data en AI doen met ons als samenleving. De ambtenaar wil de technologie gebruiken om haar werk goed en verantwoord te kunnen doen. Daarvoor moet iemand een politieke beslissing nemen. En die verantwoordelijkheid moet je samen kunnen aantonen.’

Nadenken over implementatie LLM's 

Samenwerkingspartners komen gezamenlijk tot een vraagstelling. Zo stelden onderzoekers en ambtenaren in de Datawerkplaats vast welke stappen je moet ondernemen in de ambtelijke organisatie om structureel over een implementatie van large language models (LLM’s) na te denken. Welke eisen moet je bijvoorbeeld stellen als ambtenaar wanneer een beleidsmaker voorstelt om ChatGPT te gebruiken om het stikstofdossier door te pluizen?

De transdisciplinaire samenwerking leidt er volgen Schäfer toe dat ambtenaren een vocabulaire krijgen aangereikt, wat hen onder meer helpt om de communicatie met de topmanagement aan te gaan. Andersom krijgen de onderzoekers inzicht in de praktijken van de ambtenaren die ze anders nooit zouden opdoen. ‘In het boek stelt Rob Kitchin dat je als wetenschapper moet ambiëren om een insider-positie te krijgen om verandering teweeg te brengen. Zelf heb ik ook wel eens rapporten geschreven voor Nederlandse gemeenten die in een la verdwenen. Dat is niet wat je wilt. Je wil door de directe samenwerking met de ambtenaren de praktijk beïnvloeden.’

Stoomcursus digitale ethische basisvaardigheden

In de Datawerkplaats ontdekte men gaandeweg dat het ontwikkelen van tools niet het ultieme middel is om lokale overheden door de digitale transformatie heen te helpen. Tegenwoordig heeft de werkplaats meer weg van een stoomcursus digitale ethische basisvaardigheden, voor ambtenaren, maar ook voor beleidsmakers en bestuurders. Eén van de vaardigheden is begrijpen dat er een surveillance surplus in digitale technologie zit ingebakken. ‘Stel dat je luchtfoto’s analyseert om te zien of inwoners een uitbouw bij een huis hebben waarvoor een vergunning is vereist. Je krijgt natuurlijk altijd veel meer te zien, dus moet je altijd opletten hoe je de data zo kunt minimaliseren dat de waarden van de open samenleving niet in gevaar komen.’

Wederzijds respect

Wat zijn absolute voorwaarden voor een succesvolle samenwerking tussen overheid en wetenschap? ‘Wederzijds respect voor de praktijken en methoden, maar ook wederzijds respect voor de expertise. Het  is heel relevant dat de wetenschapper begrijpt dat zij niet de enige is die expertise heeft, maar dat er veel expertise aanwezig is in de organisatie. Dat wordt nogal vaak onderschat. Andersom moeten onderzoekers de vrijheid hebben om te kunnen publiceren, zonder daarbij te worden gestuurd. Ook de vrijheid om dingen te kunnen uitspreken is essentieel. De partner moet kunnen zeggen: dit levert mij toch minder op dan ik verwacht had. En de wetenschappers moeten de kennis die het oplevert wel kunnen gebruiken.’