‘We zullen allemaal effectiever gaan werken’

Velen zien ChatGPT als een bedreiging. Experts zien deze vorm van kunstmatige intelligentie juist ook als een kans. Ook voor ambtenaren. ‘Als je niet met AI wil werken, vraag je een beloning voor niet-efficiënt werk. Je wordt niet vervangen door AI, maar wel door een mens die met AI werkt.’ 

‘Parlementaire historie, zojuist een unieke motie ingediend!’ twittert kamerlid Hind Dekker-Abdulaziz van D66 op 1 februari 2023, na het indienen van de eerste motie die is gemaakt door ChatGPT. ‘AI is ook een kans!’, beëindigt ze de tweet. Die toevoeging is niet overbodig. De toon in de Tweede Kamer is over het algemeen bezorgd tot ronduit alarmistisch als het gaat over kunstmatige intelligentie (artificial intelligence, kortweg AI).

De Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR) noemt AI een ‘systeemtechnologie’, een technologie met zeer brede effecten op de samenleving, vergelijkbaar met elektriciteit en de verbrandingsmotor (zie kader). De gevolgen van de komst van AI zijn voor niemand goed te overzien. Een oproep om grootschalige experimenten met AI zes maanden te pauzeren, vindt weerklank. Heeft Dekker gelijk en belemmeren de zorgen over het potentieel bedreigende karakter van AI het zicht op de kansen? Om het overzichtelijk te houden: wat betekent de komst van generatieve AI voor de lokale ambtenaar?

Generatieve AI is kunstmatige intelligentie die zelfstandig tekst, afbeeldingen, audio, video of code kan ontwikkelen op basis van een opdracht in natuurlijke taal, zoals het Nederlands. ChatGPT is het bekendste voorbeeld van openbaar toegankelijke generatieve AI voor teksten. Voor het genereren van afbeeldingen worden Midjourney en Stable Diffusion veel gebruikt en voor code Github Copilot. Aan de basis van generatieve AI ligt een large language model (LLM), oftewel een taalmodel. Dat model wordt getraind met behulp van enorme datasets, heel veel trainingstijd en computerkracht. Geven we een dergelijk model een opdracht om bijvoorbeeld een beleidsstuk te schrijven, dan heeft het vooraf al geleerd om dat te doen.

Stefan Leijnen, lector Artificiële Intelligentie bij de Hogeschool Utrecht en adviseur van de Nederlandse AI Coalitie, vergelijkt een taalmodel met een prisma, dat is getraind om verschillende inputs te transformeren naar een output. ‘Het model probeert te voorspellen wat de optimale output is gegeven de input,’ zegt Leijnen. ‘Er zijn wat ‘dobbelstenen’ ingebouwd, waardoor je met deze input verschillende outputs kunt genereren. De kracht van het model is dat er zoveel parameters zijn, zoveel afhankelijkheden en paden die allemaal apart van elkaar zijn getraind, dat de output enorm lijkt samen te hangen met de input. Zo zinnig dat het lijkt alsof er een mens aan het werk is.’

Niet blindvaren

Programma’s als ChatGPT zijn breed inzetbaar, maar het zal niet lang duren voordat er software met generatieve AI voor specifieke sectoren wordt ontwikkeld, zegt onafhankelijk techexpert Jarno Duursma, die de ontwikkelingen op de voet volgt. Waarschijnlijk zullen dat plugins of add-ons zijn, kleine programma’s voor een specifieke taak. Duursma voorziet dat dergelijke sectorsoftware de ambtenaar kan assisteren bij een groot aantal taken. Een voorbeeld: ‘Je stelt een bewonersbrief op over een bewonersavond. Vervolgens geef je de software de opdracht om de brief kritisch door te lezen en hem grammaticaal perfect te maken.

De AI is een veel snellere proeflezer dan al die verschillende mensen op verschillende afdelingen bij de gemeenten die nu de versies van zo’n brief bekijken. De keten van opeenvolging bij de overheid gaat schudden.’ Van het transcriberen en samenvatten van opnames van vergaderingen, tot het opstellen van juridische en financiële documenten; er zijn talloze use cases te bedenken waarbij generatieve AI het werk van de decentrale overheid vergemakkelijkt.

Hoge verwachtingen heeft Duursma van het verbeteren van de toegankelijkheid van overheidscommunicatie. ‘De optie ‘leg dit uit aan iemand van 15’ kan de overheid helpen om complexe onderwerpen te versimpelen.’

Tegelijkertijd is de huidige staat van de technologie zeker niet zodanig dat je er blind op kunt varen, zegt lector Stefan Leijnen. ‘De burger moet vertrouwen op de overheid, maar vertrouwen is een moeizaam begrip als het om AI gaat. De output van zo’n generatieve AI heeft veel weg van de manier waarop wij communiceren, maar uiteindelijk is het nog steeds gebaseerd op de data die je invoert, en de keuzes die worden gemaakt bij het ontwikkelen van een AI.’ Dat de huidige vormen van AI zijn ontwikkeld in laboratoria van advertentiebedrijven waar vertrouwen minder belangrijk is, zoals Google en Facebook, zou overheden extra terughoudend moeten maken, vindt hij. ‘Besteed voldoende aandacht aan de inzet in de juiste context van dit soort middelen.’

Hallucinaties

Generatieve AI gebruiken zonder te controleren wat de software ophoest, is in dit stadium absoluut onverstandig, waarschuwt Leijnen. De samenleving moet het nog doen zonder waarborgen die veilig gebruik van generatieve AI kunnen garanderen. De datasets waarop de modellen zijn getraind, bevatten fouten en vooroordelen. Critici vrezen dat generatieve AI een tsunami aan desinformatie zal opleveren. Het maken van een persoonlijke phishingmail wordt bijvoorbeeld vele malen makkelijker dan het al was. Naast een toename aan mis- en desinformatie bestaat het risico op hallucinatie. Een programma als ChatGPT komt soms op de proppen met eigen verzinsels, die online makkelijk verifieerbaar zijn. Zo bleef ChatGPT volhouden dat Twitterbaas Elon Musk in 2010 bij een verkeersongeluk om het leven is gekomen. OpenAI, het Amerikaanse bedrijf achter de populaire tekstgenerator, claimt dat het nieuwe taalmodel GPT-4 alweer veel minder hallucineert dan GPT- 3.5, het taalmodel waarop ChatGPT draait, maar dat moet de praktijk nog uitwijzen.

Ook is het belangrijk dat ambtenaren zich bewust zijn van de aard van de gegevens die ze aan ChatGPT voeren. Alle nieuwe input kan OpenAI gebruiken als trainingdata voor GPT-4. ‘Een project waar geheim intellectueel eigendom in voorkomt, zou ik niet aan het systeem geven,’ zegt Duursma. Ook privacygevoelige gegevens zijn om deze reden ongeschikt voor ChatGPT. Tegelijkertijd is generatieve AI voor de ambtenaar van nu gewoon een tool, net zo goed als Word dat is, stelt Leijnen.

Een tool die de communicatie tussen overheid en inwoners verbetert, mits men zich bij de overheid bewust is van de risico’s en zich niet laat misleiden door de menselijkheid die AI uitstraalt. ‘Het is een nieuwe manier om te navigeren door die enorme berg data die het internet inmiddels herbergt,’ zegt Leijnen. ‘Als ik een document wil schrijven, of in de toekomst een video nodig heb, dan heb ik die in een vingerknip. En als ik niet tevreden ben, genereer ik een nieuwe. Dat wordt gewoon integraal onderdeel van onze manier van werken.’ Veel bestaande applicaties krijgen in de komende jaren AI ingebouwd (en voor een deel is dat zelfs al het geval). Met behulp van het taalmodel van Google zullen gebruikers van Gmail of Google Docs binnen afzienbare tijd automatisch teksten kunnen generen; afbeeldingen, audio en video in Slides, en data kunnen manipuleren in Google Sheets.

Microsoft kondigde de komst aan van assistent Copilot, een soort Clippy 2.0, maar dan op basis GPT-4 van OpenAI. Copilot kan e-mails opstellen en een samenvatting geven van wat er is besproken in de Teams-vergadering waarin je te laat binnenkomt. Het kan zelfs aangeven hoe een bepaald voorstel door de verschillende aanwezigen is ontvangen. Zo verwerken vrijwel alle bekende softwareleveranciers AI in hun producten. Er zullen tools en applicaties ontstaan die we ons nu nog niet kunnen voorstellen, maar die over een paar jaar niet meer zijn weg te denken, net zoals dat ging met de komst van de smartphone. In de lijn der verwachting ligt communicatie via interfaces, zoals chat of voice-berichten. Jelle Prins, eigenaar van een AI-startup, zegt: ‘De computer zal steeds beter voorzien wat je wil doen en je ondersteunen. Er zijn al startups die analyseren welke handelingen je op de computer verricht, zodat de AI informatie uit de vervolgstappen alvast voor je klaar kan zetten.’

Die impersonatie kan best ver gaan. Techexpert Duursma: ‘In de toekomst kun je ChatGPT toegang geven tot je e-mailconversaties, tweets en WhatsApp berichten, waardoor het systeem je manier van communiceren kan imiteren. Je hoeft de e-mails en appjes alleen nog maar goed te keuren.’ Een interessant vooruitzicht voor de mensen die niet kunnen programmeren, maar die wel ideeën hebben voor een website of app: in een promotievideo van OpenAI tekent iemand een website op een blaadje, waarop de AI de website daadwerkelijk genereert, inclusief de achterliggende code.

Werkdruk omlaag?

Met zo veel automatisering in het verschiet, kan de werkdruk vast wel omlaag. Dat is althans de verwachting van een klein aantal deelnemers aan de enquête over werkdruk die Binnenlands Bestuur afnam onder 1.500 ambtenaren. Maar in sectoren waar het gebruik van generatieve AI al aan de orde van de dag is, zoals de reclamewereld, gebeurt momenteel het tegenovergestelde. ‘Wij zien dat briefings, copy en in sommige bedrijven peer reviews deels worden geautomatiseerd,’ zegt zoekmarketingspecialist Bob Hardus. ‘Wat ik eerder in twee uur deed, doe ik nu in twintig minuten. Maar de opdrachtgever weet ook dat we ChatGPT inzetten en verlangt nu vijftien ideeën in plaats van drie.’ Hij voorziet ‘een gekkenhuis, ook bij de overheid.’

AI-kenner Jelle Prins verwacht dat er een betere balans zal ontstaan. ‘We zullen allemaal effectiever gaan werken en meer output per persoon leveren. Laten we alvast bedenken wat we met de overige 20 of misschien wel 80 procent van de tijd doen. In betere dienstverlening steken?’ Ook Stefan Leijnen stelt dat de keuze bij de overheid zelf ligt. ‘Willen we meer output of willen we minder tijd besteden? De keuze of we bijvoorbeeld naar een vierdaagse werkweek toe gaan, heeft veel meer impact op of banen gaan verdwijnen dan of we technologie gebruiken.’ De geïnterviewden hopen dat dit artikel aanzet om generatieve AI een kans te geven. Jelle Prins stelt dat ambtenaren wel zullen moeten. ‘Als je niet met AI wil werken, vraag je een beloning voor niet-efficient werk. Je wordt niet vervangen door AI, maar wel door een mens die met AI werkt.’

Maar volgens Leijnen is het vooral ‘hartstikke gaaf en interessant’ om eens wat uit te proberen. ‘Ik zou mensen willen uitnodigen om met een bepaalde nieuwsgierigheid kennis te nemen van alles wat er mogelijk is,’ zegt hij. ‘Niet omdat je anders meteen je baan kwijt bent, maar wel omdat de wereld snel verandert en het geen kwaad kan om bij te blijven.’ Voor wie het zich afvroeg: de door ChatGPT geschreven motie werd aangenomen.