'Geef raadsleden een grotere rol bij dataprojecten'

De Utrecht Data School (UDS, onderdeel van Universiteit Utrecht), en VNG Realisatie voerden samen een onderzoek uit naar de implementatie van dataprojecten bij gemeenten. De onderzoekers zouden zeven dataprojecten van start tot finish begeleiden. De coronacrisis gooide wat roet in het eten, maar leverde ook nuttige inzichten op. Ze zijn verzameld in het rapport 'Op weg naar een datagedreven gemeente: Randvoorwaarden voor datagedreven bestuur'.

Sturing is cruciaal

'Het is niet vanzelfsprekend dat je zomaar kunt meelopen bij de implementatie van een dataproject,' zegt Mirko Tobias Schäfer, mede-oprichter en projectleider van UDS. De onderzoekers zijn de deelnemers aan het onderzoek dan ook zeer dankbaar. Oorspronkelijk zou het vooral gaan over ethische implementatie. Dat het onderzoek plaatsvond tijdens de pandemie, leverde een breder beeld op van álle aspecten die digitaliseringsprojecten raken, van beleidsprocessen tot organisatorisch vragen.

Politieke vraagstukken

Iris Muis, projectmanager bij UDS, vertelt: 'Onze aanbevelingen gaan uiteindelijk maar deels over ethiek en veel over organisatiestructuren. Uit het onderzoek komt duidelijk naar voren dat de politiek meer bij datavraagstukken moet worden betrokken. Raadsleden denken nog te vaak dat het om ict-vraagstukken gaat, die ze moeten uitbesteden aan een expert. Maar het zijn vaak bij uitstek politieke vraagstukken, waar monitoring en sturing cruciaal is.'

Digitale Raadgever

Het is noodzakelijk om raadsleden bij de uitvoering van gemeentelijke dataprojecten te betrekken, stellen de onderzoekers. Maar wat moeten ze dan precies doen? Daarvoor ontwikkelde de UDS in samenwerking met de Gemeente Almere de Digitale Raadgever. De Raadgever is ontstaan naar aanleiding van het rapport 'Raad weten met digitalisering' van het Rathenau Instituut, dat een algemeen raamwerk beschrijft voor digitaliseringsprojecten. De Raadgever volgt de raadscyclus en probeert aan te sluiten op bestaande processen van raadsleden. Muis: 'In de tool staan letterlijk kritische vragen die ze kunnen stellen over een dossier, met een uitleg waarom die vraag belangrijk is en wat ze graag in een antwoord zouden willen zien.'

De boot missen

Om een misverstand uit de weg te helpen: de onderzoekers zijn niet tegen het gebruik van data door gemeenten. Ze zien alleen dat algoritmen nog te vaak als een 'quick fix' worden ingezet. 'Vaak is er al een algoritme ontwikkeld door een marktpartij en wordt dat algoritme door andere gemeenten gebruikt,' zegt Muis. 'Daardoor ontstaat het gevoel dat de gemeente de boot mist als het niet ook een dataproject start. Dat levert niet altijd de beste resultaten op. Start liever bij de waarden die je als gemeente wil uitdragen.'

Geen kwade wil

Schäfer: 'De banaliteit van het kwaad, in de woorden van Hannah Arendt, is heel voorstelbaar bij het werken met algoritmen. Bij de Toeslagenaffaire was volgens de ombudsman geen sprake van kwade wil. Maar voor de slachtoffers maakt dat niet uit. Wij proberen dat expliciet te maken. Door de stakeholders van verschillende afdelingen aan tafel te zetten, ontstaat een beter overzicht: wat gebeurt met de data, waar verzamelen we ze, voor welk doel en wat gebeurt er verderop in de stroom mee? Past dat nog bij de waarden waar je als gemeenteraad voor staat?'