Hybride dreiging: een veelkoppig monster

Staten en groeperingen zetten allerhande middelen om de boel te ontregelen, van desinformatie tot cyberaanvallen tot fysieke schade aan vitale infrastructuur. Nederland is vooral bezig met schadebeperking. In een rapport doet de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) tien aanbevelingen voor een proactievere aanpak.

Aanvallen in vredestijd

Hybride conflictvoering is een verzamelterm voor schimmige aanvallen in vredestijd, waarbij niet-militaire machtsmiddelen door staten en groeperingen worden ingezet als wapen. Dat kan van alles zijn, van het verspreiden van desinformatie tot schade toebrengen aan het elektriciteitsnetwerk. Vaak worden nieuwe technologieën gebruikt: het gaat om een mix van online en offline aanvallen.  

Het doel is het ondermijnen van de democratische rechtsstaat met behulp van nare speldenprikjes die niet als oorlogshandelingen worden beschouwd. Een actie is geslaagd als burgers bang worden, onzeker of cynisch, waardoor het vertrouwen in de samenleving afkalft. Een deel van de hybride dreigingen komt van nonstatelijke actoren: terroristische groeperingen of eenlingen, soms ook in opdracht van een statelijke actor die zich achter hen verschuilt.

Onvoldoende voorbereid

Bert Koenders, voorzitter van de AIV, zegt: ‘De aard van conflicten is veranderd en ons land is daarop nog onvoldoende voorbereid. Hybride conflictvoering bedreigt niet alleen onze fysieke infrastructuur, maar kan ook het vertrouwen in onze democratische instituties en sociale cohesie aantasten.’ Er bestaat een Rijksbreed Responskader Hybride Dreigingen (pdf), maar over het algemeen acteert de Nederlandse overheid bij aanvallen of dreigingen vaak reactief, incident-gedreven en gefragmenteerd, aldus de AIV.

Weinig maatschappelijk bewustzijn

In de samenleving is nog weinig bewustzijn van de grote impact van hybride aanvallen, of van concrete dreigingen. De maatschappelijke weerbaarheid moet omhoog. Daarvoor kijkt de AIV onder meer de kunst af bij Finland. Het buurland van Rusland hanteert een model van brede maatschappelijke paraatheid. De Finse overheid zet in op versterking van de onderlinge betrokkenheid van burgers en op psychologische weerbaarheid. Ook in Nederland moeten burgers meer weten over de risico’s van desinformatie en cyberdreigingen. De AIV beschouwt dat onder meer als een taak voor het onderwijs, maar ziet ook mogelijkheden in burgerraden en de instelling van een Rapporteur voor Digitale Zaken.

Uit het rapport: ‘Het recht van burgers om beschermd te zijn, heeft ook tot gevolg dat burgers zelf in de positie moeten worden gesteld om zich adequaat te kunnen beschermen tegen digitale dreigingen; daarvoor dient de overheid zorg te dragen.’ Dat betekent niet alleen dat ‘digibetisme’ volgens de AIV actief moet worden bestreden, maar ook dat de Nederlandse overheid onderzoek zou moeten doen naar de gevaren van het open internet. De adviesraad adviseert verder om de opleiding van ethische hackers voor de rijksoverheid versneld uit te rollen, omdat zij bijdragen aan de digitale weerbaarheid van het land.

Versterking Nationale Veiligheidsraad

Een andere aanbeveling is het versterken van de Nationale Veiligheidsraad (NVR) met een stevig mandaat. Die kan de aanpak van ministeries en overheidsinstanties coördineren en risicoanalyses uitvoeren om hybride dreigingen te beoordelen. Ook het opstellen van uitgebreide crisisbeheersingsplannen, inclusief gespecialiseerde crisismanagementteams en scenario-draaiboeken, is volgens de AIV essentieel.

De wet loopt achter op deze ontwikkelingen. Daarom is het noodzakelijk om nationale wetgeving en internationale verdragen te actualiseren, stelt het rapport. Ook zouden landen beter moeten samenwerken op het juridische vlak, om daders van hybride aanvallen effectief te kunnen vervolgen en straffen. Nu komen ze er nog te vaak mee weg.

Gecoördineerde aanpak EU

Ook de taken van het leger sluiten niet goed aan op de actuele hybride dreigingen. De hoofdtaken van de Nederlandse krijgsmacht zouden anders moeten worden geformuleerd. De AIV pleit verder voor gezamenlijke oefeningen binnen de Europese Unie en de NAVO, meer gedeelde inlichtingen en een goed gecoördineerde aanpak om de weerbaarheid van de lidstaten te verbeteren.

De Europese Unie neemt hybride dreigingen heel serieus en ontwikkelde een Hybrid Toolbox. Die moet verder wordt uitgerold in Nederland. Er zijn ook andere instrumenten, zoals het ‘European Democracy Action Plan’ en ‘Defence of Democracy’-pakket, die Nederland kan doorontwikkelen en implementeren.