'Open source werken vraagt om een cultuuromslag'

Stel dat u naast Boris van Hoytema komt te zitten op een verjaardagsvisite en nietsvermoedend vraagt wat hij voor de kost doet. Dan is de kans groot dat hij nog aan het vertellen is tegen de tijd dat u uw taartje heeft opgegeten. Voor de kwartiermaker OSPO (Open Source Program Office) bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) is zijn nieuwste functie niet zomaar een baan.

'Open, tenzij' in de praktijk 

Open source wil zeggen dat de broncode van software vrij beschikbaar is voor iedereen die het wil gebruiken, bekijken, aanpassen of verbeteren. Voor overheidssoftware geldt sinds 2020 een ‘open, tenzij’-beleid, maar dat wordt nog zeer beperkt nageleefd. Het is aan de Open Source Programma Office van BZK om daar verandering aan te brengen. De OSPO zoekt de samenwerking met andere OSPO's (onder andere bij de Europese Commissie), overheden, bedrijven en ontwikkelaars. Daarnaast geeft de OSPO invulling aan de doelstelling van de overheid om open source te verankeren in het opdrachtgeverschap.

Kwartier maken

In een Kamerbrief van 7 juli over digitale gemeenschapsgoederen kondigde de demissionaire staatssecretaris digitalisering de komst van de kwartiermaker OSPO aan. Het belangrijkste doel van de OSPO is om interne blokkades en knelpunten rondom open source binnen BZK weg te nemen, schrijft ze. Aan de kwartiermaker de taak om de OSPO op te zetten en in goede banen te leiden.

'Open source in de overheid is gewoon een feit'

Open source is één van de pijlers van de werkagenda van de demissionaire staatssecretaris en één van de rijksbrede principes voor modernisering, naast standaardisering en hergebruik. Al met al is open source in de overheid ‘gewoon een feit’, wat Boris van Hoytema betreft. En een onderwerp dat hem aan het hart gaat. ‘Ik ben hier niet om open source te verkopen of te voorkomen. Dat is niet per se mijn rol in de OSPO. Maar er zijn wel een hoop kansen, met name voor decentrale overheden.’

Aantrekkelijke werkgever

In Amsterdam, waar hij zes jaar geleden als open source adviseur begon, zag hij dat werken met open source software de gemeente van meer wendbaarheid voorzag en dat het hielp om een aantrekkelijke werkgever te worden voor softwareontwikkelaars. ‘Bij Datalab leverden we voor veel minder middelen hoogwaardige software op,’ vertelt hij. ‘Met open source heeft elke ontwikkelaar toegang tot een enorme bibliotheek aan volwassen, stevige bouwblokken, die ook door duizenden anderen worden gebruikt en verbeterd. Goede samenwerking is de norm, net als elkaar kritisch beoordelen en goede documentatie opbouwen, want je bent afhankelijk van dezelfde dingen. Dat doet ontzettend veel voor de duurzaamheid van de software die je opbouwt.’

Ongezien samenwerken

Dat open source ook de samenwerking binnen een organisatie makkelijker maakt, ontdekte hij bij toeval. ‘We hadden een module ontwikkeld waarmee panoramabeelden, geschoten op straat, in een website konden worden getoond. Een andere afdeling van de gemeente plukte ons Panoramacomponent van onze publieke GitHub en implementeerde het zonder onze tussenkomst in hun tekensoftware, zodat ze tijdens het tekenen meteen konden zien op welke plek ze aan het tekenen waren. Zo werkten we samen zonder enige frictie.’

Afwegingskader

Maar voordat de ‘verjaardagsvisite’ ontaardt in een hosanna-verhaal, haast Van Hoytema zich om te zeggen dat open source werken uitdagingen met zich meebrengt. Het rapport Opensourcewerken, de vrijblijvendheid voorbij bevat daarom een afwegingskader, dat binnen BZK inmiddels als beleid dient.

Van Hoytema: ‘Uit het afwegingskader blijkt dat open source vaak de juiste keuze is, onder andere omdat je met open source voldoet aan de Wet open overheid en de Wet hergebruik van overheidsinformatie. Het stelt ons in staat om een betrouwbaardige overheid te zijn die burgers beter kan bedienen. Maar er zijn ook gevallen waarin we dingen beter niet open kunnen doen, vanwege uitzonderingsgronden in de wet, of omdat de kosten de baten overstijgen.'

Nieuwe politieke cultuur

Een woord dat veelvuldig valt in zijn betoog, is ‘samenwerken’. Open source werken is proactief open zijn en open staan voor input van buitenaf. ‘Dat is een cultuuromslag, die past bij de nieuwe politieke cultuur. En de rol van de OSPO is om mensen binnen BZK door die transformatie heen te loodsen.’

Catalogus in de maak

Het vrijgeven van de broncode van de DigiD-app noemt hij als een mooi voorbeeld van die nieuwe, transparante manier van werken. Of de proef op Mastodon, waar overheden kunnen communiceren zonder zich in de ‘ommuurde tuin’ van een commerciële partij te bevinden. Of de inzet van de participatiesoftware Polis, of veilige online identificatie met behulp van Yivi. Of het samenwerkingsproject Signalen, voor meldingen in de openbare ruimte, waaraan inmiddels 14 gemeenten bijdragen. Met de VNG wordt op developer.overheid.nl gewerkt aan een catalogus van alle open source software en alle API’s in de overheidswereld.

Winst te behalen

Heeft een gemiddelde gemeente de tijd, het geld en de menskracht om zich op open source te storten? ‘Voor bestuurders van decentrale overheden is er veel winst te behalen door de samenwerkingen die open source biedt. Dan heb ik het over samenwerkingen met marktpartijen die software ontwikkelen, onderhouden en leveren, en samenwerkingen met andere decentrale overheden. Als je problemen met elkaar deelt, kun je er open source aan samenwerken.’

Haak aan bij bestaande projecten

Zijn advies aan kleine gemeenten is om aan te haken bij bestaande projecten. ‘Om alle wettelijke taken goed te vervullen, moet je je verantwoordelijkheid pakken en software kunnen veranderen waar dat nodig is. Maar dat betekent niet dat je alles zelf moet doen. Er zijn fantastische voorbeelden van gemeenten die samen met de markt, of samen en met de markt, grote open source projecten hebben opgezet en doorontwikkeld, zoals Open Webconcept of Drupal voor gemeenten.’

Internationale inspiratie

Voor inspiratie over de grens kijkt hij bijvoorbeeld naar het samenwerkingsverband ADULLACT, waaraan kleine Franse gemeenten deelnemen, of naar het Deense OS2 voor middelgrote gemeenten. ‘Autonomie in de uitvoering is veel belangrijker dan autonomie in de inkoop. Dat wordt volgens mij nog wel eens verward. Ontwikkel samen met anderen die vergelijkbare problemen hebben een dienstverlening die je allemáál meer autonomie geeft.’

Net nieuw

Voor Nederland is de OSPO nog vrij nieuw, in ieder geval binnen de rijksoverheid. BZK is het enige ministerie met een OSPO en de kwartiermaker zit er nog maar twee maanden. Hij is net begonnen met het ondersteunen van nieuwe projecten, het opbouwen van een netwerk en de organisatie helpen snappen wat open source is. ‘Over een jaar is er veel meer te vertellen.’ Mocht u hem volgend jaar tegenkomen op een verjaardag, dan weet u waarnaar u moet vragen.