Hoe houden we technologie en data integer en effectief?

Technologie en data bieden grote kansen om het functioneren van de overheid te verbeteren. Maar naarmate het digitale tijdperk vordert, nemen de politieke onmacht en het publieke wantrouwen juist toe. Om het tij te keren, hebben we volgens tech-expert Kees Verhoeven verantwoordelijke actoren, veilige organisaties, afgewogen waarden en stevige rechtsprincipes nodig.

Grenzeloos optimisme

Innovatie heeft altijd iets magisch en roept een gevoel op van onbegrensde mogelijkheden. Toen het Amerikaanse internet eind jaren tachtig in Europa aan land kwam, viel dit samen met het einde van de Koude Oorlog, groeiend vliegverkeer en steeds intensievere wereldhandel. Deze optelsom van digitalisering, liberalisme en globalisering leidde tot een haast grenzeloos optimisme. De mens zou productiever worden, de economie nooit meer krimpen, en de wereld zou democratischer worden.

Het internet werd beschouwd als iets goeds en politici moesten er met hun handen afblijven. Een vergelijkbaar tech-optimisme klonk bij de introductie van de smartphone, bij de opkomst van sociale media en bij de doorbraak naar zelflerende machines. Permanente bereikbaarheid zou een zegen zijn; online platforms zouden de afstand tussen burger en bestuur verkleinen. En kunstmatige intelligentie zou veel saaie en tijdrovende klusjes van ons gaan overnemen.

Praktijk is weerbarstig

Inmiddels plukken we al ruim dertig jaar de vruchten van voortschrijdende digitalisering: kennis is beter ontsloten, communicatie is grenzeloos en transacties zijn laagdrempeliger. Tijdens de coronapandemie kon Nederland grotendeels blijven draaien dankzij de mogelijkheid van online vergaderen en digitaal onderwijs. Tegelijkertijd hebben we ondervonden dat de praktijk weerbarstiger is dan alle optimistische voorspellingen. Zo is de mondiale arbeidsproductiviteit sinds de opkomst van digitale technologieën gaan stagneren. Goede verklaringen zijn er nog niet echt maar het lijkt erop dat de econoom Robert Solow een punt had toen hij in 1987 stelde: ‘We zien computers overal behalve in de productiviteitsstatistieken’.

Evolutionaire mismatch

Om de impact van digitalisering goed te overzien is er naast bovenstaande blik van buiten naar binnen een tweede visie op digitalisering nodig en die gaat van binnen naar buiten. Want dat digitalisering onze leefwereld in drie decennia tijd compleet heeft veranderd, valt niet los te zien van het gegeven dat digitale technologie het gedrag van mensen sterk beïnvloedt. Als we willen begrijpen wat technologie­betekent voor de mensheid, dan zullen we eerst moeten erkennen wat technologie met de mens doet. Hierbij moeten we afstappen van het idee van de rationele mens die bewuste keuzes maakt. Wetenschappers hebben aangetoond dat onze hersenen erg lijken op die van onze verre voorgangers uit het simpele stenen tijdperk. Dit terwijl de wereld om ons heen in vijfhonderd jaar vele malen complexer is geworden en de hoeveelheid informatie exponentieel is toegenomen. Omdat ons primitieve brein de gevolgen van de wetenschappelijke, industriële en digitale revoluties amper kan bijbenen, spreken psychologen van een ‘evolutionaire mismatch’. Een cruciaal gevolg hiervan is dat mensen bepaalde situaties niet goed inschatten en cognitieve misvattingen (denkfouten) maken.

Drie systeemfouten

Daarnaast speelt de digitale technologie sluw in op menselijke oerneigingen, zoals het zoeken naar (be)grip, de behoefte aan bevestiging en de wens om ergens bij te horen. Dat leidt tot drie systeemfouten.

De eerste systeemfout is controledrift. Sinds jaar en dag trachten politici de maatschappij te vormen naar hun idealen en ideologieën. Bij het realiseren van dergelijke politieke (emotionele!) doelen is informatie een belangrijk middel en de afgelopen twintig jaar zijn de technische mogelijkheden om (persoons)gegevens te verzamelen, op te slaan, te delen en te verwerken sterk toegenomen. Dit heeft geleid tot zowel positieve als negatieve uitkomsten. In de laatste categorie horen de toeslagenaffaire en het – inmiddels door de rechter verboden – Systeem Risico Indicatie (SyRI) om bijstandsfraude te detecteren.

De tweede systeemfout is scoringsdrang. Zichtbaarheid en naamsbekendheid zijn voor politici altijd noodzakelijk geweest maar online platforms en social media kanalen hebben overdaad in de hand gewerkt. Zelfprofilering en beeldvorming vormen tegenwoordig de belangrijkste bezigheden van menig politicus. Het tikken van een tweet levert doorgaans meer aandacht op dan het lezen van een wetstekst. De sterk gepolariseerde debatcultuur komt tot uiting in duizenden Kamermoties en honderden bedreigde politici per jaar.

De derde systeemfout is werkdwang. Door het oprukken van smartphones en laptops met mobiel internet is onze beschikbaarheid permanent geworden. Digitale technologie draagt bij aan een ongezonde werkcultuur en een groeiend concentratiegebrek, die uiteindelijk leiden tot zwakkere besluitvorming.

Overhaaste conclusies verminderen

Wat we nodig hebben is een overheid die effectief en integer te werk gaat. Op het individuele niveau vraagt dit om het nemen van verantwoordelijkheid en het maken van constructieve keuzes. Een politicus hoeft de beeldvorming niet boven de inhoud te stellen; een ambtenaar hoeft niet te zwijgen als hij of zij twijfels heeft over bepaalde beleidsvoorstellen. Op organisatieniveau is een veilige werkcultuur nodig waarin ruimte is voor tegenspraak. Verder kunnen procedures helpen om denkvalkuilen zoals zondebokpolitiek, tunnelvisie en groepsdenken te vermijden. In sectoren als de luchtvaart, recruitment en de gezondheidszorg wordt in de bedrijfsvoering serieus rekening gehouden met het feit dat onbewuste factoren een grote rol spelen in de oordelen en keuzes van mensen. Ook binnen de overheid kunnen processen helpen overhaaste conclusies en besluiten te verminderen.

Kees Verhoeven

Lees het hele essay in Binnenlands Bestuur nummer 23 van 8 december 2023.