Revolutionaire veranderingen blijven vaak uit door AI-ambities

‘Revolutionair zijn de mogelijkheden die generatieve kunstmatige intelligentie (AI) in de zorg heeft’, zo valt te lezen in het regeerakkoord. Maar door enkel te vertrouwen op de beloften van AI-bedrijven, komt er juist geen werkelijke verandering. Het is hoog tijd om minder naïef te zijn over AI – voor zowel zorgminister Fleur Agema (PVV) als voor (lokale) ambtenaren.

Is AI dé oplossing voor de zorgsector?

Vindt jouw werkgever het lastig om nieuwe collega’s te vinden? Dat is nog niets vergeleken met de uitdagingen van de zorgsector. In 2033 komt de zorg naar schatting zo’n 200.000 medewerkers te kort. Dat heeft te maken met de vergrijzing, maar ook doordat veel tijd van zorgprofessionals verloren gaat aan minder zinnig werk. Verpleegkundigen en verzorgenden zijn zo’n 30 tot 40 procent van hun werktijd kwijt aan administratie. Generatieve kunstmatige intelligentie kan administratie sneller wegwerken, brieven en verslagen automatisch laten schrijven of gesprekken automatisch laten samenvatten. Daarom hoopt het kabinet dat generatieve AI het personeelstekort oplost.

Wil de zorg aan de slag met AI, dan levert dat de komende jaren paradoxaal genoeg juist extra kosten op. Zowel computersystemen als zorgpersoneel moeten worden voorbereid op het werken met AI. Kunstmatige intelligentie levert op korte termijn in elk geval geen kostenbesparing op, maar vergt een investering. De vraag is of dat in deze kabinetsperiode al wordt terugverdiend.

Bovendien is niet zeker of AI op de lange termijn de meest optimale oplossing is. Het probleem is dat kunstmatige intelligentie op dit moment een hype is die alternatieve oplossingen overschaduwt, ook als die alternatieven beter, goedkoper, ethischer of simpeler zijn. De grootste effectiviteitswinst boekt de zorg niet door formulieren in te laten vullen door AI. De grootste effectiviteitswinst is: deze formulieren simpelweg niet meer invullen. Daarom stelde de SP een formulierenbrigade voor, die met een stofkam door alle formulieren heengaat. Daarvoor is werkelijke verandering nodig, namelijk een systeem dat draait om vertrouwen in plaats van controle.

AI voor lokale overheden

Wat geldt voor de zorgminister, geldt ook voor bestuurders van lokale overheden zoals gemeenten. Nog te vaak spreek ik ambtenaren die ‘iets’ met AI willen doen. Dat is natuurlijk begrijpelijk: ChatGPT is in razend tempo populair geworden en maakte miljoenen mensen enthousiast over de mogelijkheden van AI. Die kansen zijn er ook; de administratieve last van professionals kan worden teruggedrongen dankzij AI. Dat geldt voor medewerkers in de zorg en van gemeentes. Zo houden ze meer tijd over voor werk waar mensen beter in zijn dan computers, namelijk denkwerk of contact met andere mensen.

Daarom is het ook zo zonde dat veel gemeentebeambten bang zijn voor nieuwe technologie. Argwaan ontstaat uit de angst dat AI hun baan overneemt, de mens overvleugelt of zelfs een bedreiging vormt voor de mensheid. Het zijn angstscenario’s die niet zelden worden verspreid door de producenten van AI-tools en prima marketingmateriaal zijn. Welke promotietekst is immers effectiever dan: 'de technologie waaraan we werken wordt slimmer dan de mens, is daarom zelfs gevaarlijk én kan je nu gratis gebruiken'? Ook al hebben Nijmeegse wetenschappers recent weer aangetoond dat AI die menselijke intelligentie benadert een sprookje is, blijft dit een hardnekkig misverstand.

AI én echte verandering

Het is een prima voornemen om AI in te zetten om processen te optimaliseren. Maar laten we hopen dat Agema zich bewust is van haar positie als zorgminister. Ze is in staat om het systeem op de schop te nemen en echte verandering door te voeren. Door regeldruk te verminderen, marktwerking tegen te gaan en in te zetten op vertrouwen in plaats van controle. Verondersteld mag worden dat minister Agema deze plannen bekend voorkomen, aangezien ze jarenlang zijn voorgesteld door kamerlid Agema.

Zoals Agema hopelijk vertrouwt op AI én fundamentele verandering, zo zou ook elke bestuurder, ambtenaar en andere geïnteresseerde in ‘de AI-revolutie’ over het inzicht moeten beschikken dat AI slechts een handige tool is en geen wondermiddel. Dat vraagt om een nieuwsgierige én kritische houding ten opzichte van AI.

In het beste geval zorgt AI voor de nodige reflectie. Idealiter nemen ambtenaren processen onder de loep, omdat ze benieuwd zijn of ze die kunnen automatiseren met behulp van AI. Om zich vervolgens af te vragen wat überhaupt het nut is van die processen en sommige taken op te schorten. Als dat gebeurt, mogen we niet alleen over slimme technologie spreken – maar ook over slimme gebruikers.