Grootse visie gevraagd

De discussie rond het EPD is archetypisch voor veel innovatieve automatiseringsprojecten binnen de overheid. Gelukkig zijn discussies als deze te verklaren en bovendien is er een oplossing: begin met een grootse visie, maar verander de werkpraktijk incrementeel in nauwe samenwerking met de eindgebruikers.

Het is belangrijk te realiseren dat veel werkwijzen in beroepspraktijken zijn ontwikkeld gedurende meerdere decennia. In de loop van de jaren zijn de belangen van vele betrokken partijen geabsorbeerd en verwerkt in een stelsel van verantwoordelijkheden en afspraken. Sommige daarvan zijn vastgelegd in wet- en regelgeving, andere zijn informele werkpraktijken/best practices of gedelegeerde verantwoordelijkheden geworden.

Subtiele afwegingen
Professionals die in complexe omgevingen werken, zoals artsen, zijn bewust en onbewust op de hoogte van deze belangen en afwegingen. Zij kunnen door opleiding en ervaring subtiele afwegingen maken. Daarbij worden zij vaak gedwongen verantwoordelijkheid te nemen in moeilijke kwesties. In het algemeen wordt bij automatiseringsprojecten een veel beperktere benadering gekozen. Dit zijn vaak kortlopende projecten, waarbij kostenbesparing en transparantie de boventoon voeren. Op deze manier kunnen dergelijke projecten eenvoudig voorbij gaan aan subtiele kenmerken van huidige werkwijzen. Er is immers haast.

In het geval van het EPD dwingt de Eerste Kamer nu meer tijd af. Dit biedt de mogelijkheid om in de discussie meer nuances mee te nemen. Desondanks zijn er nog altijd een aantal redenen waarom de afwegingen moeilijk te maken blijven:

• werkwijzen zijn over lange de tijd tot stand gekomen, waardoor de argumenten moeilijk terug te halen zijn (onbewust bekwaam)
• kostenbesparingen en transparantie zijn moeilijk af te wegen tegen ethiek en privacy
• zekere verantwoordelijkheden zijn gedelegeerd aan de professional en afwegingen zijn daardoor moeilijk te rationaliseren (vakmanschap)
• bestuurders hebben de macht om bestaande werkwijzen te overrulen d.m.v. aanpassingen in wetten en/of bij amvb
• bestuurders beheren de budgetten (wie betaalt, die bepaalt)
• ICT-dienstverleners hebben grote financiele belangen bij automatiseringsprojecten
• bestuurders hebben haast, omdat zij daadkracht willen uitstralen en vaak beperkt de tijd hebben (ambtstermijn)

Bovenstaande resulteert in een bestuurder die zich gesterkt voelt in zijn plannen door ICT-dienstverleners. Hij verliest zijn geduld omdat de professional met onduidelijke argumenten komt. Het gevolg is dat hij via een wettelijk traject zijn plannen wil forceren. Een wettelijk traject is moeizaam, en de verleiding is daarom groot om voor een big-bang aanpak te kiezen.

We weten allen waar dit toe leidt: onbeheersbare ICT-projecten en grote weerstand bij eindgebruikers. Om te voorkomen dat ICT-dienstverleners (in opdracht) als olifanten door de porseleinkast gaan lopen, pleit ik van harte voor een incrementele aanpak. Op deze wijze kunnen risico’s worden beheerst en belangen en subtiele afwegingen gaandeweg worden meegenomen.
Deze incrementele benadering vergt echter veel moed van de bestuurder en waardering van de politiek: hij zal zijn daadkracht moeten tonen met visie in plaats van grote budgetten en ICT-systemen.