Bewust Onbekwaam: sprookje of thriller?

Die management trainingen die u en ik allemaal gevolgd hebben, maken dingen altijd zo lekker overzichtelijk. Neem de Leercirkel. Iedereen die leert gaat door vier fases: Onbewust Onbekwaam - de heilige onschuld zelve. Bewust Onbekwaam – dan begint er iets te knagen. Vervolgens wil je bewust iets leren en tenslotte word je Onbewust Bekwaam - ontspannen als een automatische piloot. 

Totdat het rusteloze spelletje opnieuw begint. Eigenlijk is Bewust Onbekwaam de meest productieve fase. De fase van onrust die leidt tot nieuwsgierigheid en actie. Er is net een rapport verschenen van de zogeheten Studiegroep Informatiesamenleving en Overheid. Het rapport van de studiegroep heet Maak Waar. De belangrijkste lessen zijn: IT is primair proces, IT is chefsache, IT is nooit af.

Het rapport is een serieuze poging ons als overheidsdienaren het Bewust Onbekwame gevoel bij te brengen.

Dat is nodig. Het is ongelooflijk, maar het schijnt nog steeds voor te komen dat sommige mensen – dus ook bestuurders- menen dat informatietechnologie tot de bedrijfsvoering behoort. Lekker makkelijk, want bedrijfsvoering? Dat is iets voor de ondersteuning en techneuten. Dat heeft niets met ons échte werk te maken… In werkelijkheid is er natuurlijk geen domein te bedenken waar IT niet volledig met het primaire proces verknoopt is. Zowel beleidsvorming, als uitvoering. Zowel dienstverlening, als handhaving. Zowel communicatie, als productie. Ook digitaal archiveren, mijn domein, lukt  alleen nog by design in het primair proces. Dat betekent dat IT niet alleen dient om ons werk efficiënter te maken, het transformeert ons werk.

Door IT gaan we niet alleen dingen anders doen, we gaan vooral andere dingen doen. Er is vaak verontwaardiging over grote IT projecten die financiële debacles worden. Toch kan niet ieder IT project altijd een business case hebben die direct tot kostenbesparing leidt. In mijn ogen is de kernvraag niet hoe wij als overheid IT zo inzetten dat ons werk efficiënter wordt. Nogal wiedes dat we belastinggeld optimaal moeten besteden. Maar de echte vraag is: hoe zorgen wij dat technologie niet onze agenda bepaalt, zonder dat wij zelf kiezen wat wij willen bereiken. Dus niet: hoe gebruiken wij IT? Maar hoe zorgen we dat IT niet ons gebruikt!?

Veel mensen wijzen vooral op de zegeningen van IT en zij hebben gelijk. Zelflerende algoritmes maken sneller chocola van grote bergen data en helpen beslissingen te nemen in complexe situaties. Als wij straks al onze databases gelinkt hebben, als wij straks onze hele omgeving en onszelf vol hebben gehangen met sensoren en als het Internet of All Things daarmee permanent in verbinding staat, gaat veel erop vooruit: veiligheid, milieu, gezondheid, belastinginkomsten, fraudepreventie, mobiliteit, wetenschap en misschien zelfs kunst. Maar in mijn hart vind ik de dystopie  interessanter dan de utopie. Wat als we niet genoeg aan het stuur blijven staan? Wat als de keuzes vóór ons gemaakt worden? Hoe gaan we om met kwesties als data autonomie, robotisering, concentratie van macht, geld en gezondheid?

Er wordt mij weleens gezegd dat ik spoken zie en niet genoeg de zegeningen tel. Ik vind dat niet. Ik heb een opgeruimd karakter, maar wat vindt ú interessanter: het sprookje of de thriller? De thriller geeft me de kriebels van het Bewust Onbekwaam en daar kies ik voor.

Marens Engelhard

Algemeen Rijksarchivaris