Zo slim is de oplossing van UWV niet

Bij de toekenning van WIA-uitkeringen zijn fouten gemaakt. Het UWV wil die fouten sneller opsporen met behulp van AI. Deugt die aanpak? En is er geen ‘slimmere’ inzet van ‘slimme software’ denkbaar?

Er ging iets goed mis bij de toekenning van arbeidsongeschiktheidsbeoordelingen bij het UWV. Mogelijk zijn tienduizenden mensen de dupe van foute berekeningen van de WIA. Daardoor zijn mensen in hun bestaanszekerheid geraakt, zo zegt ook de verantwoordelijke minister. Mensen hebben hun huis moeten verkopen, zijn lichamelijk en geestelijk gesloopt en soms zijn gezinnen uit elkaar gevallen, zo meldt EenVandaag.

 Tijdenlang heeft het UWV ingezet op productie (het wegwerken van nieuwe dossiers) in plaats van het terugdringen van de achterstand van dossiers. Dat wil het UWV nu oplossen met behulp van slimme software. Een algoritme selecteert welke dossiers waarschijnlijk niet goed zijn afgehandeld, waarna een medewerker controleert of de uitkering goed is vastgesteld of gecorrigeerd moet worden. Dat betekent dat een AI-systeem bepaalt of een dossier nogmaals beoordeeld moet worden.

Deze aanpak, waarbij software bepaalt welk dossier een tweede beoordeling krijgt, is echter niet zonder risico. Het zorgt allereerst voor willekeur, want WIA-gerechtigden moeten maar net het geluk hebben dat hun dossier door AI wordt ontdekt. Het risico bestaat dat een WIA-gerechtigde die jarenlang geen arbeidsongeschiktheidsbeoordelingen heeft ontvangen niet ontdekt wordt door AI en nog langer op hulp moet wachten.

Daarbij is de gekozen oplossing niet transparant, omdat het voor burgers onmogelijk is om te ontdekken waarom zijn of haar dossier wel of niet door AI is gespot. Dat is problematisch. De uitlegbaarheid van het beleid staat daarbij onder druk. Bovendien is het de vraag hoe deze keuze zich verhoudt tot de Europese AI Act, waarin staat dat individuen niet onderworpen mogen worden aan een beslissing die gebaseerd is op louter geautomatiseerde processen (zoals algoritmen).

De keuze van het UWV voor AI is begrijpelijk. Met behulp van slimme software automatiseert de instantie het opsporen van foute dossiers, waardoor het wegwerken van de WIA-achterstand sneller en goedkoper verloopt. Althans, zo lijkt het. De vraag is of de belastingbetaler op de lange termijn niet meer kosten maakt. Bij de controle op kindertoeslagen zijn er algoritmes ingezet met dezelfde motieven: snellere, goedkopere en betere controle. Maar we weten allemaal hoe dat afliep: de inzet van algoritmes mondde uit in de Toeslagenaffaire, wat zorgde voor ongekend leed bij onschuldige burgers. De overheid heeft 9 miljard euro (!) aan compensaties gereserveerd, de vraag is of het genoeg is. Dat is bepaald niet kosteneffectief.

Terwijl het ook anders kan. AI kan worden ingezet om taken te automatiseren, zoals het UWV nu doet. Maar AI kan ook worden gebruikt om de vaardigheden van professionals te vergroten. Dat laatste is zinniger. Zet bijvoorbeeld AI in om dossiers samen te vatten en te laten voorspellen of het dossier foutloos is afgehandeld. Op deze manier kost het beoordelen van een dossier mogelijk niet uren, maar minuten. Laat vervolgens een UWV-werknemer het dossier nogmaals doornemen en beoordelen of de WIA-uitkering wel of niet correct is toegekend, zodat elk dossier aan bod komt.

Deze aanpak heeft een aantal voordelen. Allereerst wordt voorkomen dat AI het lot van burgers bepaalt, want elke dossier komt aan bod en niet enkel de dossiers die door AI zijn geselecteerd. Zo wordt willekeur uitgesloten, wordt het beleid transparanter en is de uitvoering beter uitlegbaar. Bovendien wordt de achterstand van tienduizenden dossiers sneller weggewerkt, wat bijzonder urgent is.

Problematisch aan de huidige aanpak van het UWV is dat de inzet van AI andere oplossingen overschaduwt. Zo komen fundamentelere vragen niet meer aan bod: waarom staat het UWV op zo’n grote afstand van het ministerie en waarom wordt er niet meer budget vrijgemaakt voor uitvoeringsinstanties in financiële nood? Dat zijn vragen die niet het UWV, maar de politiek zich mag stellen.