Ambtenaar – overal en altijd de pispaal

Wie nu kent er geen grappen over de luiheid van de ambtenaar? De vooroordelen over de beroepsgroep zijn bijna spreekwoordelijk. Utrechtse wetenschappers zijn niet alleen bezig deze stereotyperingen te ontleden, maar ook te laten zien wat de effecten ervan zijn.

Grap

Een agent, een brandweerman en een ambtenaar zijn aan het opscheppen hoe snel ze zijn. ‘Ik ben binnen vijf minuten bij een overval’, zegt de agent. Brandweerman: ‘Ik ben sneller, want binnen een minuut bij een brand.’ De ambtenaar: ‘Ik werk van 09.00 tot 17.00 uur, maar ben om 14.00 al klaar.’ Lars Tummers, hoogleraar bestuurs- en organisatiewetenschap aan de Universiteit Utrecht, vertelde de grap vorige maand tijdens een presentatie op de Universiteit van Oxford. Iedereen in de zaal in een deuk.

Herkenning

‘Flauw? Het was mij erom te doen of er in een internationaal gezelschap al dan niet sprake zou zijn van herkenning. Die was er, getuige de vele lachers.’ Echt verbazen deed het Tummers ook weer niet. Al sinds 2019 is hij samen met drie universitair docenten en drie promovendi bezig met het luie-ambtenaren-onderzoek dat tegelijkertijd wordt uitgevoerd in de Verenigde Staten, Canada, Zuid-Korea en in ons land. ‘Er zijn wereldwijd heel veel stereotypen over ambtenaren: ze zijn lui, ze werken van negen tot vijf en – positief – ze zijn heel loyaal. Maar er bestaat geen systematisch onderzoek naar welke het belangrijkste zijn en hoe verschillende groepen mensen over ambtenaren denken. Met dit onderzoek, dat vijf jaar duurt, doen we dat wel.’

Regels zijn regels

De eerste resultaten kan hij inmiddels melden op basis van enquêtes onder 1.175 Nederlanders. Hun werd gevraagd wat ze vonden van ambtenaren. ‘Heel vaak wordt het op tijd naar huis gaan genoemd. Dat is een klein beetje negatief. Tot die categorie hoort ook het inflexibel zijn, het handelen vanuit ‘regels zijn regels’. Baanzekerheid, redelijk goed betaald en dienstgericht zijn drie belangrijke positieve omschrijvingen die veel worden gebruikt’, zegt Tummers.

Strikt

Mensen die moeilijker of niet kunnen rondkomen, blijken een stuk negatiever over ambtenaren. Zij blijken de ambtenaar vooral te zien als strikt, arrogant en autoritair. Mensen met een subjectief hoger inkomen oordelen over het algemeen een stuk positiever over ambtenaren.

Conservatief

De negatieve vooroordelen over ambtenaren die mensen in de private sector erop nahouden zijn onder andere inflexibel, een 9-tot-5-mentaliteit, conservatief en ook wel saai. Zij zien de eigen groep veel positiever. Evolutionair gezien is dat afgeven op ‘de ander’ misschien goed te verklaren, maar het werkt volgens Lars Tummers wel verstorend op onder meer de arbeidsmarkt: het belemmert de doorstroming van de ene naar de andere sector. ‘Wie binnen de overheid werkzaam is, stapt zelden over naar de private sector. Die sector zit ook niet te springen om ambtenaren aan te nemen. Dat is mede een gevolg van die vooroordelen. Omgekeerd zie je overigens hetzelfde: een directeur bij Shell wordt zelden leidinggevende bij zeg het ministerie van VWS.’ Dat is volgens hem jammer, want kruisbestuiving en een andere kijk op elkaars wereld blijft daardoor uiterst beperkt. ‘Het zijn gescheiden werelden.’

Slechte dienstverlening

Een van de onderzoekers, sociaal psychologe Isa Bertram, ontdekte nog een ander effect van negatieve stereotypen. Mensen die met een negatief beeld op ambtenaren afstappen als ze een dienst van hen nodig hebben, ervaren een slechtere dienstverlening. Als mensen denken dat ze arrogant worden bejegend, kleuren ze situaties – onbewust – zo in dat ze het ook op die manier ervaren. Omgekeerd ervaren mensen die een positiever beeld hebben, een betere dienstverlening: een andere beleving dus, terwijl exact dezelfde overheidsdienst werd geleverd. Het toont volgens de onderzoekers aan dat, ook al zijn ze misschien niet waar, stereotypen wel effect hebben. Ze kunnen de vertrouwensband tussen burger en overheid onder druk zetten.

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 12 van deze week.