Beroepshouding ambtenaren

Hoewel het aantal activistische ambtenaren substantieel is, zijn ambtenaren vaker kritisch en vooral loyaal. Binnenskamers kritiek uiten mag, maar ook voor het tekenen van een petitie en zelfs voor demonstreren is draagvlak. Verder zijn ambtenaren ook sceptischer dan burgers over de ambities van het nieuwe kabinet, blijkt uit onderzoek van Ipsos I&O in opdracht van Binnenlands Bestuur.

Loyaal, vaak kritisch

Uit drie stellingen over ambtelijk activisme blijkt dat ambtenaren zichzelf zich in eerste instantie als loyaal en in tweede instantie als kritisch typeren. Maar liefst 81 procent onderschrijft de stelling ‘Ik ben een loyale ambtenaar’. Een substantieel aandeel van één op de zeven ambtenaren (14 procent) omschrijft zichzelf nochtans als ‘activistisch’. De verschillen naar type overheid zijn verwaarloosbaar. 

Hoe kritisch mag je zijn? 

Bijna iedereen vindt ‘binnenskamers kritiek uiten op (voor)genomen besluiten van de organisatie waar de ambtenaar zelf werkt’ acceptabel, waarvan een kwart ‘onder voorwaarden’. Die voorwaarden gaan over: vertrouwelijkheid en discretie binnen de politiek-bestuurlijke setting, de wijze van kritiek uiten en een veilige werksfeer. 

Een petitie ondertekenen als burger tegen (voor)genomen besluiten van de organisatie waar de ambtenaar werkt, vindt de helft acceptabel (een derde onder voorwaarden). De scheiding van werk en privé staat hier voorop en de ambtenaar mag niet direct betrokken zijn bij het beleidsterrein. Een petitie ondertekenen als ambtenaar tegen (voor)genomen besluiten van de overheidsorganisatie waar de ambtenaar zelf werkt, vindt bijna de helft dit niet kunnen. 

Als ambtenaren demonstreren voor benadeelde burgers, dan kan bijna driekwart daarmee leven. Als ambtenaren demonstreren tegen een besluit waar ze het als ambtenaar mee oneens zijn, dan geldt dat nog steeds voor 15 procent en 41 procent ‘onder voorwaarden’. Die laatste groep zoekt een balans tussen hun recht op vrije meningsuiting en hun verantwoordelijkheid als ambtenaar. Ze demonstreren niet tegen besluiten waar ze in hun werk direct bij betrokken zijn of die de organisatie kunnen schaden.  

Meer morele dilemma’s 

Dat drie op tien ambtenaren verwachten ‘door het nieuwe kabinet vaker met morele dilemma’s te maken te gaan krijgen’ en één op tien verwacht ‘dat het moeilijker gaat worden morele twijfels uit te spreken op de werkvloer’ noemt onderzoeker Peter Kanne van Ipsos I&O ‘zorgelijk’. ‘Het ligt ook wel voor de hand’, vindt hij. ‘Zeker bij onderwerpen als asiel en klimaat. Ambtenaren zijn daar pessimistisch over.’ 

Ambtenaren die denken dat ze vaker met morele dilemma’s te maken krijgen, baseren dit vermoeden op vijf redenaties: een conflict met persoonlijke normen en waarden, onrechtmatig beleid in strijd met mensenrechten, onuitvoerbaar beleid, korte termijn denken en verharding en polarisatie in de samenleving. 

Pessimistisch over kabinet 

Ambtenaren zijn niet al te optimistisch over het bereiken van beleidsdoelstellingen door het kabinet-Schoof. Het minst negatief zijn ze over het beschermen van de democratie, traditionele waarden, terugbrengen van immigratie en het bouwen van meer woningen. 

Sceptisch zijn ze over natuurbescherming, vermindering van de CO_-uitstoot, tegengaan van discriminatie en verkleining van de kloof tussen arm en rijk. Dezelfde vraag is voorgelegd aan burgers. Burgers verwachten vaker dat iets gaat lukken. Het grootste verschil is bij het terugbrengen van immigratie: een derde van de burgers denkt dat dit gaat lukken, onder ambtenaren is dat een vijfde.