Duitsland komt 731.000 gemeentelijk ambtenaren tekort

Het gemeentelijk ambtenarentekort in Duitsland stijgt naar astronomische hoogten. De hoop: meer digitalisering. Maar dat levert een nieuw probleem op: hoe en waar vinden de gemeenten daar dan weer de juiste medewerkers voor?

Het gemeentelijk ambtenarentekort bij de oosterburen verviervoudigt in 2030 naar 731.000 ambtenaren, zo is de verwachting. Nu al bedraagt het personeelstekort bij de lokale overheden in de Bondsrepubliek 4 procent. En door de toenemende vergrijzing verviervoudigt dat in 2030 naar 16 procent van het gemeentelijk ambtenarenkorps. Dat blijkt uit een gezamenlijke analyse van de koepels van Duitse gemeentelijke belangenverenigingen, de gemeentelijk werkgevers en gemeentelijke ondernemingen. Uit die analyse blijkt dat de toekomst ook nog eens hogere eisen aan het personeel stelt, als gevolg van met name de digitalisering.

‘Het is echt een probleem’, zegt Gerhard Hammerschmid, hoogleraar en directeur van het Centre for Digital Governance aan de Hertie School, een prestigieus instituut voor managers in de publieke sector in Berlijn. ‘Uit onze vragenlijsten blijkt dat omgaan met de demografische verandering in de top-3 van uitdagingen staat, naast digitalisering. Maar liefst 29 procent van de gemeentelijk ambtenaren gaat de komende jaren met pensioen.’

Vergunningverlening

De Deutsche Städte und Gemeindebund, een Duitse gemeentebelangenorganisatie, zegt niet te verwachten dat personeelsgebrek de gemeenten zal gaan verlammen. Ook Hammerschmid denkt dat dit nog wel zal meevallen, maar gemeenten hebben volgens hem wel een geweldige slag te maken op het technische vlak, in de IT. Zowel in opgaves als in personele zin. Vooral de kleinere en armere gemeenten hebben grote moeite voor digitalisering de mensen te vinden. Dat geldt niet voor Aken, zo klinkt het in de bestuursgebouwen van de gemeente. Die kan naar behoefte gaten in het werk opvangen. Maar tegelijk laten ze doorschemeren dat het qua dienstverlening richting burger ‘soms wel’ krap wordt.

Zulke vertragingen in het werk bij gemeenten in Duitsland halen regelmatig de pers, zegt Berthold Hammers, hoofd personeelszaken van de gemeente Aken. Dan gaat het bijvoorbeeld om mensen die langer moeten wachten op gemeentelijke inkomensondersteuning. Of over de burgerserviceafdelingen, die kampen met achterstanden. Of achterstanden in het verlenen van vergunningen, die de gemeente Aken afhankelijk van de personeelsbezetting toch zo snel mogelijk probeert te verstrekken. In alle gevallen is de oorzaak personeelsgebrek.

Baden-Baden, een kuuroord in het noordelijke deel van het Zwarte Woud, heeft duizend medewerkers. Op dit moment heeft de gemeente 25 vacatures die heel lastig te vervullen zijn, zegt woordvoerder Roland Seiter. ‘We krijgen soms helemaal geen sollicitanten, en als we ze al hebben, zit de geschikte persoon er vaak niet bij.’ Neem de afdeling verkeer van Baden- Baden. Sinds december 2020 is er geen hoofd verkeer meer. Als alles goed gaat, begint de nieuwe in mei 2022, maar eerlijk gezegd geloven ze het in Baden-Baden pas echt als de medewerker daadwerkelijk aan zijn of haar bureau zit. Het is hard nodig, want een al bijna anderhalf jaar ontbrekend afdelingshoofd betekent toch moeilijkheden in de planning en afstemming en vergt improvisatievermogen van de medewerkers, bevestigt Seiter desgevraagd. Er zijn meer openstaande vacatures op deze en andere afdelingen, zegt hij.

Papieren tijgers

De gemeente zet op beurzen alle zeilen bij om nieuwe medewerkers te werven en heeft ook tientallen opleidingsplaatsen om medewerkers klaar te stomen. Daarnaast heeft Baden-Baden een advertentiecampagne waarin ze de functies knipogend verknopen aan dieren: de gemeente zoekt ‘papieren tijgers’, die zaken behandelen die inwoners of ondernemers aangaan. Er worden ‘leeuwenmoeders’ gezocht in de kinderopvang en pedagogische sector, die als opvoeder aan de slag gaan. ‘Paradijsvogels’ worden gezocht voor banen in de cultuursector en ‘spaarvossen’ voor onderzoek naar geldstromen.

En dat alles, blijkens de site wir-im-rathaus.de waar de campagne wordt gevoerd, om mensen te vinden voor de stad.

Marketing is ook in Aken het toverwoord, vertelt het hoofd personeelsinzet en personeelsontwikkeling, Cornelia Hassiepen. Alles wordt uit de kast gehaald: banenbeurzen, advertenties, posters met als slogan ‘We zoeken stadsvormgevers’. Die posters wijzen erop dat medewerkers de stad vormgeven. Aken moet klimaatneutraal worden, en een mobiliteitsrevolutie doormaken. Gebouwen moeten veilig zijn, wegen goed begaanbaar. Dat is ook de uitdaging waar Aken voor staat, zegt Hassiepen. Sinds 2018 heeft de stad liefst 200 maatregelen genomen om personeel te vinden.

De stad net over de grens bij Maastricht heeft met 5.600 medewerkers veel werk te verzetten. En dat wordt alleen maar meer. ‘De opgaven groeien in de stad’, zegt Berthold Hammers. Zo is het personeelsbestand van de brandweer verdubbeld van 250 naar 500 mannen en vrouwen. Dat komt omdat bijvoorbeeld de brandveiligheid van het academisch ziekenhuis tegenwoordig ook door de gemeente wordt bewaakt.

Concurrentie marktsector

Opvallend is dat in Aken, net als bij andere gemeenten in Duitsland, het personeelstekort niet meer alleen in technische beroepen is te zien, maar ook in de meer algemene functies als beleidsen pedagogisch medewerkers. Maar het meest voelbaar is het al jaren in de stadsplanning en in de verduurzaming, zeg maar in technische beroepen, en die medewerkers heeft de stad hard nodig. Aken heeft een technische universiteit die meer afstudeerders aflevert dan alle technische universiteiten in Nederland bij elkaar.

Toch is de gemeente voor die studenten niet interessant. Zij verdienen in de marktsector namelijk bedragen die gemeenten zich niet kunnen veroorloven: zij zijn aan landelijke tarieven gebonden en meer differentiatie wordt niet toegejuicht. Dat zou, zo is het argument, nadelig zijn voor personeel dat reeds bij een gemeente werkt. De Deutsche Städteund Gemeindetag, een gemeentelijke belangenorganisatie, laat vanuit Berlijn hetzelfde geluid horen. ‘Gemeenten willen en kunnen niet met de markt concurreren.’ De gemeente probeert vooral studenten van het toegepast hoger onderwijs, de Fachhochschulen, in te lijven. Ze proberen studenten duidelijk te maken dat je bij de gemeente aan ‘belangrijke vraagstukken’ werkt.

Leerprogramma

Mede om die reden heeft Aken nu voor 312 jonge getalenteerden een leerprogramma waar ze een opleiding krijgen van maximaal drie jaar. Dat aantal trainees is de laatste jaren verdubbeld. Het gaat dan om 18-jarigen die bijvoorbeeld van de middelbare school komen en tijdens de opleiding een salaris krijgen van pakweg 1.000 euro netto. Voor brandweerlieden heeft de gemeente eveneens opleidingsplaatsen gecreëerd. Met beroepsopleidingen in de stad heeft Aken afspraken om opvoedkundigen op te leiden die bij de gemeente aan het werk gaan, want ook daar is de schaarste voelbaar. Verder biedt Aken intern allerlei opleidingen om de eigen medewerkers verder te ontwikkelen. De hoop is verder dat de digitale revolutie waar ze in Duitsland langzamerhand in rollen, soelaas gaat bieden. Dan kunnen burgers meer zelf regelen en is de gemeente wellicht verantwoordelijk voor wat minder taken, zo klinkt het hoopvol. Uitdaging wordt dan weer hoe die digitale revolutie wordt uitgerold en hoe aan de benodigde IT’ers te komen.

‘En daar zit precies het probleem’, zegt hoogleraar Hammerschmid. Marketing alleen is niet de oplossing, gemeenten moeten volgens hem vooral efficiënter worden. ‘Ik zie dat sollicitatieprocedures soms een jaar duren. Een jaar! De gemeenten moeten zorgen voor betere arbeidsverhoudingen, zoals minder bureaucratie en minder hiërarchische verhoudingen en een goede work-life-balans. Dat willen jongere werknemers. En intern moeten ze er alles aan doen om te zorgen dat ze een aantrekkelijke werkgever zijn waar werken vanuit huis mogelijk is. Veel gemeenten hadden nog moeite met op afstand werken tijdens de pandemie.’