Vecht niet tegen het saaie imago

Lui, saai en suf. Ambtenaren komen maar niet van hun slechte imago af. Ze verzetten zich tot vervelens toe tegen dit beeld. In plaats van te vechten tegen negatieve stereotypen kunnen publieke organisaties positieve beelden – en die zijn er volop - omarmen. Laat zien dat werken bij de overheid zinvol is en dat een gezonde werk-privébalans mogelijk is, stelt hoogleraar Lars Tummers.

‘Wie werken harder: mensen in de publieke of private sector?’ Deze vraag stelde een onderzoeksbureau aan duizend Amerikanen. 71 procent van hen geeft aan dat medewerkers in de private sector harder werken; slechts 5 procent vond dat werknemers in de publieke sector harder werken en 24 procent wist het niet. Over de jaren heen blijven de resultaten hetzelfde. Steeds geeft een meerderheid van de respondenten aan dat mensen in de private sector harder werken.

Het stereotype van de ‘luie ambtenaar’ is hardnekkig. Ook Nederlanders zien ambtenaren vaak als loom. Dit blijkt uit onderzoek dat ik samen met een team van promovendi en universitair docenten heb uitgevoerd. Dit is onderdeel van ons project over positieve en negatieve stereotypen van ambtenaren in de Verenigde Staten, Canada, Zuid-Korea en natuurlijk Nederland. We doen dit onderzoek omdat negatieve stereotypen de aantrekkelijkheid van werken bij de overheid kunnen beïnvloeden.

Uit onze eerste studie onder een 1.175 Nederlanders blijkt dat veel mensen het beeld van de ‘luie ambtenaar’ herkennen. Andere kenmerken die mensen noemen over ambtenaren zijn ‘saai’ en ‘inflexibel’. Bovendien gaan ze – volgens veel Nederlanders in ieder geval – op tijd naar huis.

Zijn ambtenaren lui?

Als wij presentaties houden over onderzoek naar stereotypen van ambtenaren krijgen we de vraag of de negatieve beelden kloppen. Het beeld zou toch ontzettend achterhaald zijn? Ambtenaren willen ze graag ontkrachten. Of dit negatieve imago klopt, kun je inderdaad betwijfelen. Onderzoek uit de Verenigde Staten laat zien dat ambtenaren juist harder werken dan private medewerkers. Ze zijn ook gemotiveerder om bij te dragen aan de samenleving. aar de vraag is of het ontkrachten van negatieve beelden de beste strategie is om het imago van de overheid te verbeteren. Het zet de aandacht voor slechte stereotypen in de schijnwerpers. En zelfs als die stereotypen niet stroken met de werkelijkheid, kunnen ze effect hebben. Dit staat bekend als het Thomas theorema: ‘If men define situations as real, they are real in their consequences’.

Stel je bijvoorbeeld voor dat jij denkt dat je leidinggevende jou niet mag. Als je denkt dat dit zo is, dan kan dit ervoor zorgen dat je een andere baan gaat zoeken. Dit terwijl je baas in het echt positief over je is, maar dit niet aan jou vertelt. Zo gaat het ook bij stereotypen: als je buurman denkt dat ambtenaren lui zijn – zelfs als dat niet zo is – kan hij dat als reden aanhalen om niet te solliciteren bij een gemeente.

Ambtenaren zelf bestrijden het beeld van de raamambtenaar die om 10.00 uur binnenkomt en om 17.00 uur weer naar huis gaat. Zo stelt een directeur van een grote gemeente op LinkedIn: ‘17u klaar, haha serieus?!’ Een andere publieke sector medewerker stelt op Nu.nl: ‘Ik werk nu drie jaar bij de gemeente, daarvoor in het bedrijfsleven en de zorg. Kan vertellen dat ik nog nooit zo hard gewerkt heb en zie dat mijn collega-ambtenaren ook doen.”

Maar sommige Nederlanders zijn een stuk negatiever. Zo stelt iemand: ‘Gedurende 1 jaar was ik gedetacheerd bij de Rijksgebouwendienst. Ik kan uit ervaring beamen dat zo min mogelijk doen daar de norm was.’
Een ander stelt: ‘Wat is het verschil tussen een ambtenaar en hout? Hout werkt. Mijn vader is gedurende zijn werkzame leven ambtenaar geweest en heeft nooit een stap harder gelopen dan nodig.’

Wat opvalt is dat ambtenaren positief zijn over … ambtenaren. Mensen uit het bedrijfsleven noemen ambtenaren vaker lui en zeggen dat ze om vijf uur naar huis gaan. Gemiddeld geven ze ambtenaren een 5,7, terwijl ambtenaren zichzelf een 7,6 geven. Evolutionair gezien is dit logisch. Voor ambtenaren horen andere ambtenaren bij hun eigen groep: de in-group. Onze eigen groep waarderen we hoger. Dit staat bekend als de ‘ingroup- bias’. Dit zien we ook in sport: als jij Ajax-fan bent, dan zijn andere Ajax-fans je ingroup en Feyenoord-fans juist een out-group. Je bent dan waarschijnlijk aardiger tegen andere Ajax-aanhangers dan tegen Feyenoorders, alleen al omdat zij ook jouw club aanmoedigen. Dit ‘wij versus zij’- denken zit ingebakken in ons allemaal.

De neiging om de eigen groep hoger te waarderen, belemmert de doorstroming van de ene naar de andere sector. Wie binnen de overheid werkzaam is, stapt zelden over naar de private sector. Die sector zit ook niet te springen om ambtenaren aan te nemen. Zo ondervroeg de Londense Kamer van Koophandel werknemers in de private sector. Slechts 17 procent van hen zag het aannemen van ambtenaren als waardevol voor hun organisatie. Dat is mede een gevolg van vooroordelen. Omgekeerd zie je hetzelfde: een directeur bij Unilever wordt zelden leidinggevende bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn, en Sport. Dat is jammer, want kruisbestuiving blijft daardoor beperkt. De publieke en private sector zijn gescheiden werelden.

Naast de vraag of het stereotype klopt, is het belangrijk om verschil te maken tussen soorten ambtenaren. Koningin Máxima stelde een aantal jaar geleden: ‘De Nederlander bestaat niet’. Ze kreeg veel kritiek op deze uitspraak, maar het laat wel goed zien dat het te gemakkelijk is om iedereen over één kam te scheren. In lijn met Máxima’s uitspraak kunnen we stellen: ‘De ambtenaar bestaat niet’. Een beleidsmedewerker bij het ministerie van Financiën doet ander werk dan de gemeentesecretaris van Maastricht. En het openbaar bestuur is breder dan alleen rijk, provincies, en gemeenten. Er werken politie- agenten, belastingmedewerkers en rechters voor het openbaar bestuur. Deze drie groepen vervullen kernfuncties in onze samenleving: veiligheid handhaven, belasting innen en rechtspreken. Stereotypen over deze groepen verschillen, zo blijkt uit ons onderzoek. Zo zien Nederlanders politieagenten als dienstverlenend en moedig, terwijl belastingambtenaren als inflexibel en strikt worden gezien. Stereotypen die bij rechters horen, zijn dan weer hoogopgeleid en gezaghebbend.

De beelden van de slimme rechter en de stoere politieagent laten zien dat er positieve stereotypen bestaan. Over ambtenaren in het algemeen bestaat het beeld dat ze dienstverlenend zijn. Als je ambtenaar bent, heb je ook de mogelijkheid om zinvol werk te doen. De slogan ‘Werken bij de rijksoverheid is werken voor Nederland’ appelleert aan deze behoefte. De gemeente Lingewaard laat met de campagne #ikbenambtenaar zien dat werken bij de gemeente afwisselend is, uitdagend, en grote maatschappelijke betrokkenheid vraagt.

Publieke organisaties kunnen gebruikmaken van de positieve beelden die er bestaan over ambtenaren. Zo laat onderzoek van Elizabeth Linos van Harvard University zien dat het benadrukken van positieve beelden ervoor zorgt dat er meer mensen solliciteren bij de politie. Ze onderzocht welke soorten berichten meer kandidaten aantrokken. Wat bleek? Berichten die de nadruk leggen op uitdagend werk of carrièremogelijkheden op lange termijn werkten goed. Opvallend was dat berichten over het dienen van de gemeenschap geen effect hadden. Deze uitkomst was onverwachts.

Het komt volgens Linos omdat mensen die gemotiveerd zijn om bij te dragen aan de publieke zaak toch al solliciteren. Als we nieuwe mensen nodig hebben om zich bij hen te voegen, moeten we juist mensen aanspreken die nu niet solliciteren. Wat dit onderzoek laat zien, is dat publieke organisaties gebruik kunnen maken van de positieve beelden die er bestaan over werk, en dat ze moeten testen welke berichten werken en welke niet.

Toon je zwakte

Publieke organisaties kunnen hun imago ook verbeteren door burgers beter te laten zien waar ambtenaren mee bezig zijn. In onderzoek hebben we de beeldvorming over Canadese maatschappelijk werkers verbeterd met verhalen uit de praktijk. In Canada – en ook in Nederland – bekritiseert de media maatschappelijk werkers. Wanneer verhalen over slechte kinderbescherming, huiselijk geweld, of armoede in het nieuws zijn, heeft de media de neiging om met de vinger te wijzen naar maatschappelijk werkers.

Ik ontken niet dat er fouten worden gemaakt door de overheid. Maar het werk is complex. We hebben getest of burgers medeleven hebben met hulpverleners als ze horen met welke dagelijkse strubbelingen deze ambtenaren te maken hadden. Een maatschappelijk werkster vertelde bijvoorbeeld dat ze vaak buiten werktijden werkt, omdat ze een suïcidale tiener onder haar hoede heeft. Als burgers horen hoe lastig het werk is, waarderen ze ambtenaren meer. Op de website https://compassionforsocialworkers. tumblr.com/ geven we deze positieve berichten weer. Eén luidt bijvoorbeeld: ‘Ik wil je bedanken voor het werken met kinderen die hulp nodig hebben. Vaak ben je hun enige stem en hun enige middel om iemand te hebben die aandachtig naar hen luistert of hen helpt in noodgevallen. Bedankt voor je werk.’

Promovenda Gabriela Szydlowski concludeert dat het tonen van je zwakte een kracht kan zijn. Een van de manieren om negatieve opvattingen over jezelf en het werk dat jij en je collega’s doen, tegen te gaan, is door je moeilijkheden en je kwetsbaarheid te tonen. Daarnaast laten de resultaten zien dat burgers kunnen worden gestimuleerd om positiever te handelen ten opzichte van werknemers in de publieke sector. Mensen hebben verschillende beelden over ambtenaren. Deze zijn zowel negatief – ‘de luie bureaucraat’ – als positief – ‘de maatschappelijk betrokken sociaal werker’. In plaats van te vechten tegen negatieve stereotypen kunnen publieke organisaties de positieve beelden – en die zijn er volop – omarmen. Werken bij de overheid is zinvol en een gezonde werk-privébalans is mogelijk.