Kandidaat-bestuur beter gescreend

Nieuwe basisscan integriteit

Integriteit staat in het openbaar bestuur hoog op de agenda. Decentrale bestuurders en volksvertegenwoordigers functioneren in een glazen huis en met de snelheid van de sociale media kan al snel politieke schade ontstaan, waarbij bestuurders vaak al bij voorbaat worden veroordeeld. Voor kandidaat-bestuurders is het verstandig om vooraf te weten waar mogelijke (politieke) kwetsbaarheden liggen. Waar nodig kunnen dan beheersmaatregelen worden getroffen.

Het voorkomen van integriteitskwesties is niet alleen in het belang van de kandidaat. Ook de legitimiteit en het imago van het openbaar bestuur is ermee gebaat, stelt stelt minister Kajsa Ollongren (Binnenlandse Zaken). Op 4 maart overhandigde zij de handleiding Basisscan integriteit voor kandidaat-bestuurders aan dijkgraaf Rogier van der Sande, voorzitter van de Unie van Waterschappen.

De nieuwe basisscan legt het fundament voor een zorgvuldige voorbereiding, uitvoering en borging van risicoanalyses door lokale bestuurders of externe onderzoeksbureaus.

Met de risicoanalyses kunnen kandidaat- bestuurders worden gescreend op hun integriteit in een vooraf vastgelegd, transparant proces. Daarbij worden opdrachtgeverschap, uitvoering, informatieverwerking en archivering helder benoemd, inclusief mogelijke valkuilen en dilemma’s die zich kunnen voordoen.

Vooraf aan de handleiding is in 2018 door het ministerie een peiling uitgevoerd onder toekomstige gebruikers, waaronder de Nederlandse vereniging voor raadsleden (NVVR), de Wethoudersvereniging, het Nederlands genootschap voor Burgemeesters, de Vereniging van Griffiers en bestuurdersverenigingen van landelijke politieke partijen. De handleiding kan ook bruikbaar zijn voor politieke partijen bij de selectie van kandidaat-volksvertegenwoordigers, in aanvulling op handreiking integriteit politieke ambtsdragers uit 2016 en de integriteitstoetsing voor kandidaten voor decentrale politieke partijen (2017). De handleiding is geschreven door het in integriteit gespecialiseerde onderzoeksbureau Necker van Naem.

Twee doelen
De risicoanalyse staat ten dienste van twee momenten: de benoeming en de bestuursperiode die daarop volgt. Eén doel is inzicht krijgen in mogelijke risico’s die de benoeming van een kandidaatbestuurder met zich meebrengt, op persoonlijk, relationeel, financieel en functioneel gebied. Een tweede doel van de risicoanalyse is het bewustzijn van de kandidaat te stimuleren, ter voorbereiding op zijn of haar bestuursperiode. Het doorlopen van de risicoanalyse moet ervoor zorgen dat het onderwerp integriteit ‘gaat leven bij de kandidaat’.

Uitgangspunt is dat de risicoanalyse wordt verricht vanuit ‘een positieve grondhouding’. Er is in principe geen signaal dat aanleiding geeft tot een officieel integriteitsonderzoek. De basisscan gaat verder niet uit van één uniforme aanpak, maar laat aan lokale overheden zelf over hoe het onderzoek kan worden aangepakt. In principe zijn er drie smaken: een extern bureau voert de risicoanalyse uit, de voorzitter van het verantwoordelijke bestuursorgaan (met ambtelijke ondersteuning) of een commissie. Bij elk van deze routes beschrijft de handleiding helder voor- en nadelen en mogelijke valkuilen.

Positieve stap
De Wethoudersvereniging is als een van de beroepsverenigingen betrokken geweest bij de totstandkoming van deze basisscan. De vereniging juicht de komst van de scan toe, vertelt directeur Ton Roerig. ‘Het is een positieve stap, die meer helderheid creëert voor kandidaatwethouders. Als gemeenten deze scan gaan toepassen, weten zowel kandidaten als inwoners aan welke eisen kandidaten voor het gemeentebestuur moeten voldoen. Tot nu toe is toetsing vaak een onvoorspelbaar proces, waardoor de betreffende kandidaat-wethouder en de gemeentepolitiek onnodig beschadigd kunnen raken. Dit kan ook nog eens het risico meebrengen dat op zich geschikte kandidaten terughoudend worden om zich beschikbaar te stellen voor afbreukrisicovolle functies.’

Roerig signaleert dat lokale politici vaak worden aangezocht vanwege hun grote maatschappelijke ervaring en netwerken, in de huidige netwerksamenleving een grote meerwaarde. ‘Maar de kracht van die meerwaarde moet niet worden overschaduwd door de angst dat netwerkcontacten ook tégen wethouders kunnen werken. Alsof wethouders min of meer maatschappelijke kluizenaars zouden moeten worden, om te voorkomen dat zij en het gemeentebestuur misschien in een kwaad daglicht kunnen komen te staan. Dat kan niet de bedoeling zijn.’

Inhoud van de basisscan
De basisscan gaat vooral over financiële/functionele aspecten, zoals:
• financiële belangen en aandelenportefeuille
• juridische belangen, zoals subsidie- of opdrachtrelaties met het openbaar bestuur
• eigendom van vastgoed of gronden
• schulden en betalingsrisico’s (hiertoe wordt onder andere een bkr-uittreksel opgevraagd)
• omgaan met vertrouwelijke informatie
• bevoegdheden als bestuurder op basis van portefeuille en impact daarvan

En over persoonlijke aspecten, zoals:
 • juistheid en volledigheid cv
• strafrechtelijke en relevante juridische uitspraken uit het verleden, lopende juridische procedures
• lidmaatschappen, bijvoorbeeld van verenigingen binnen de gemeente
• nevenfuncties en -activiteiten
• het netwerk van de kandidaat, inclusief directe familieleden
• opleiding
• arbeidsverleden, en eventuele onregelmatigheden die hierin plaatsvonden
• verlofregeling of terugkeergarantie bij de huidige of een vorige werkgever
• gedrag op sociale media, ook in het benaderen van inwoners en andere bestuurders
• bestuurlijke ervaring