Arnhem in ban van discriminatieaffaire

Een rapport waaruit blijkt dat mensen met een niet-westerse achtergrond minder kans maken op een baan bij de gemeente Arnhem heeft het Arnhemse college in ernstige verlegenheid gebracht. Niet per se de inhoud van het rapport, maar vooral de manier hoe het er mee is omgesprongen richting de raad en de ambtelijke organisatie, zou twee wethouders in moeilijkheden kunnen brengen.

Volledige openheid
Volledige openheid over het ‘verdwenen’ discriminatierapport. Dat is waar zes raadsfracties het Arnhems college om hebben gevraagd, nadat de laatste zich in allerlei bochten heeft gewrongen om het rapport en de interne omgang met dit dossier zoveel mogelijk toe te dekken. Dat leidde woensdag tot een vreemd schouwspel in de raad, waarbij het college eerst alles in het werk stelde om stukken geheim te laten houden om vervolgens bij aanvang van de vergadering bijlagen vrij te geven en daarna ook de mailwisselingen van ambtenaren moest vrijgeven, nadat de raad uiteindelijk unaniem besloot om de geheimhouding eraf te halen.

'Gesprek over discriminatie voeren'
Onder die zes raadsfracties bevindt zich ook coalitiepartij D66. Dat leidde volgens D66-raadslid Mattijs Loor niet tot verbaasde gezichten in de coalitie. Je kunt je zelfs afvragen waarom de andere coalitiefracties niet meer over de zaak willen weten. ‘Die zitten niet zo achter die informatie aan. De discussie over transparantie voeren we vaker, ons initiatiefvoorstel geheimhouding dateert al van 2011. Dat er nu veel meer aandacht komt voor het issue discriminatie vinden wij een goede zaak.’ Want waar gaat de discriminatieaffaire nou eigenlijk over? ‘Het begint met het vraagstuk discriminatie binnen de ambtelijke organisatie en hoe je ermee omgaat. Het zit misschien in het gedrag van mensen ingebakken, maar transparantie en goed vertrouwen zijn dan een basis om er wat aan te doen. Het rapport is de aanleiding om het gesprek te voeren. Hoe kun je het tegengaan? Doe er iets mee, het is anders een gemiste kans.’ Daarna komt volgens Loor pas de discussie over welke informatie je als raad wanneer krijgt om mening te vormen.

'Openheid is heel belangrijk'
Volgens SP-fractievoorzitter Gerrie Elfrink draait de discriminatieaffaire om drie dingen: problemen met diversiteit en discriminatie en het gebrek aan openheid, ten tweede de (angst)cultuur binnen de gemeentelijke organisatie en ten derde het continu aan de kant duwen van de raad. ‘Openheid is heel belangrijk. Met bewustwording over discriminatie kun je verbeteringen aanbrengen. Het laatste wat je moet doen is zo'n rapport onder het tapijt wegmoffelen.’ Elfrink wijst er verder op dat tegenspraak van ambtenaren binnen de gemeentelijke organisatie niet op prijs wordt gesteld. ’Dan word je op een zijspoor gezet.’ En de raad wordt als vijand gezien. ‘Notabene een raadslid moest ontdekken dat het rapport bestond. Eerst werd dat nog ontkend, maar toen het raadslid (Nathalie Nede, ChristenUnie) erop wees dat er wel een rapport moest zijn, omdat dit in het jaarverslag stond, kwam het nog niet meteen boven water. Toen dat uiteindelijk wel gebeurde kreeg eerst de onderzoeker van de Universiteit Tilburg de schuld en daarna de ambtelijke organisatie.’

Inlichtingenverzoek
De universiteit heeft die beschuldiging weerlegd, vertelt Elfrink. ‘We hebben met zes partijen een inlichtingenverzoek gedaan om alle documenten boven tafel te krijgen. Toen kwam het college met een vondst: een zelfgekozen onderzoeksbureau inschakelen. Daar hebben we als raadsleden geen genoegen mee genomen. Nu zit het college in het defensief.’ Afgelopen woensdag mocht de raad wel vragen stellen aan het onderzoeksbureau Strated Consulting. Zowel Loor als Elfrink stelden vragen die de onderzoekers niet geheel naar hun tevredenheid konden beantwoorden. Zo zou wethouder Jan van Dellen (VVD) naar eigen zeggen stevige gesprekken hebben gevoerd met de ambtelijke organisatie over het achterhouden van het rapport, maar kwam dat niet voor in het feitenrelaas van het bureau. ‘De onderzoeker zei dat hem daar niets van was gebleken', zegt Elfrink. 'Dat geeft te denken. Het is ook lastig om pittige gesprekken te voeren als je het zelf wel prima vond. Ik denk dat het grootste verwijt naar de directie is dat ze er niet in slaagden het rapport onder de tafel te houden.’

Appjes
Elfrink wijst erop dat ambtenaren bezig waren om het rapport weg te houden bij de wethouders en ambtenaren de wethouders via appjes waarschuwden dat het rapport werd weggehouden bij hen. ‘Ze durfden dat niet via de vergadertafel, maar wel via de privé-mail.’ Ook blijkt dat de wethouder inclusie, Martien Louwers (PvdA), twee keer naar het rapport heeft gevraagd, vertelt Elfrink. Voor Loor staat vast dat de wethouders van het rapport hadden kunnen weten en ervan hadden moeten weten. ‘Het stond in het jaarverslag en in andere documenten. Een van de wethouders is erop gewezen dat het gevoelig ligt. Het rapport kwam pas een jaar later boven tafel en kwam toen pas op de bestuurlijke tafel. Dat is een groot probleem en ook een essentiële vraag. Het debat op 24 februari moet duidelijk maken hoe is omgegaan met de spaarzame signalen. Als je als college vindt dat inclusie en het tegengaan van discriminatie belangrijk is, moet je daar juist scherp op zijn.’

'Brengplicht ambtenaar weegt zwaarder dan haalplicht college'
Wie treft nu eigenlijk de meeste blaam: de ambtenarij of het gemeentebestuur? ‘Die vraag heb ik ook aan Strated Consulting gesteld’, zegt Loor. ‘Die vond de brengplicht van ambtenaren zwaarder wegen dan de haalplicht van het college. Maar dat was een mening. Het viel me op dat het onderzoeksbureau geen vastgesteld normenkader hanteerde. Die vraag blijft voor mij dus staan. Ieder heeft hierin zijn eigen verantwoordelijkheid, zeker het college.’

Topambtenaar ziek thuis
Er is een kloof tussen directie en beleidsambtenaren, maar ook tussen college en directie, stelt Elfrink vast. In het rapport van Strated Consulting wordt geconstateerd dat het college de gemeenteraad onjuist en onvolledig heeft geïnformeerd, maar ook dat ambtenaren zich niet veilig zouden voelen en zeggen dat zij geacht werden dingen op te schrijven die niet waar zijn. Twee topambtenaren die een prominente rol spelen in het rapport zouden ziek thuis zitten. Vast staat dat de gemeentesecretaris ziek thuis zit, want dat heeft burgemeester Ahmed Marcouch de raad verteld. Elfrink vermoedt dat ook de concerndirecteur ziek thuis zit, want die zou nu de stukken moeten ondertekenen. ‘Maar dat heeft het clusterhoofd gedaan.’ De SP heeft er met Denk - Verenigd Arnhem schriftelijke vragen over gesteld.

Angstcultuur
Het steekt Elfrink het meest dat het college elkaar niet scherp houdt, niet doorvraagt, er genoegen mee neemt dat ze iets niet krijgen en signalen van ambtenaren in nood negeren. ‘Als raad zijn wij ook verantwoordelijk voor de gemeente Arnhem. Daar zit veel verdriet, veel mensen zijn bang. Ze gaan met lood in hun schoenen naar de wethouder om klokken te luiden en worden volstrekt genegeerd. Daar hebben zij een prijs voor betaald. Er is geen reflectie van het college. Zij moeten ook recht doen aan de integere ambtenaar. Er zijn veel bange ambtenaren, dat mag het college zich zeer aantrekken. Zo creëer je namelijk een angstcultuur.’

Peilstok
Elfrink noemt het onderzoek een ‘peilstok’. Waarschijnlijk zit het probleem in veel meer dossiers. Vanuit dat uitgangspunt moeten we kijken naar de angstcultuur. Naar mensen die elkaar de hand boven het hoofd houden. We moeten dat ontrafelen om er afscheid van te kunnen nemen. Dat zien deze mensen niet onder ogen. Dit soort vragen moet het college zich wel stellen en raad moet erop toezien dat problemen worden aangepakt. Verder onderzoek is nodig.’ Er is nu wel een proces op gang, vertelt Elfrink. Een werkgroep met de partijen CDA, D66, SP, DENK en ChristenUnie werkt samen. ‘Dat is een lichtpuntje. Vanuit raad moet we die verantwoordelijkheid nemen. Dat is woensdag gelukt en dat geeft hoop. En dat is ondanks het college.’

Positie wethouders 'onhoudbaar'
Volgens Elfrink dienen de verantwoordelijke wethouders op te stappen. ‘Die conclusie zouden ze zelf moeten trekken. Het verbaast me dat ze dat niet hebben gedaan, want hun positie is al onhoudbaar. Alle ambtenaren weten dat ze betrokkenheid hebben toegedekt. De hele organisatie heeft de schuld gekregen. Er is geen draagvlak meer voor hen in de organisatie. Op 24 februari doen we aan waarheidsvinding: waarom is er gehandeld, zoals er is gehandeld en waarom is er niet anders gehandeld? Maar vooral bespreken we die drie hoofdproblemen: discriminatie, angstcultuur en de positie van de raad in ere houden.’

Transparantie
D66-raadslid Loor is nog niet toe aan politieke conclusies trekken. ‘Er moet politieke verantwoording worden afgelegd. Dan weten we wat we ervan vinden. Nu al oordelen zou niet fair zijn tegenover het college, we hebben er inhoudelijk niet meer over gesproken sinds november.’ Loor kan zich voorstellen dat er tumult heerst in de organisatie.  ‘Dat is logisch. Het college moet ervoor zorgen dat er verder kan worden gewerkt. Dat vergt transparantie van het college naar ambtenaren en de gemeenteraad en het aanpakken van discriminatie. Daar zullen we scherp op toezien.’

AANVULLING 18-2-2021
Onderzoeker Edwin de Boer van Strated Consulting hecht eraan te vermelden dat Elfrink niet juist weergeeft wat hij tijdens de raadsvergadering heeft gezegd. Elfrink zei over het voeren van stevige gesprekken met ambtenaren door wethouder Jan van Dellen: ‘De onderzoeker zei dat hem daar niets van was gebleken.' De Boer stelt dat hij heeft gezegd dat 'er geen papieren stukken zijn aangetroffen die hiervan blijk geven'.
De Boer valt ook over een opmerking van Loor wanneer die stelt over het onderzoeksbureau: ‘Die vond de brengplicht van ambtenaren zwaarder wegen dan de haalplicht van het college. Maar dat was een mening. Het viel me op dat het onderzoeksbureau geen vastgesteld normenkader hanteerde.' Volgens De Boer hanteerde het onderzoeksbureau geen vastgesteld normenkader 'ten aanzien van die haal- en brengplicht'.