‘Ziel verdwijnt uit het lokaal bestuur’

Mooi, vindt Anne Doornbos, het wel dat in Den Haag iedereen de mond vol heeft van de gemeente als eerste overheid. Maar wat de gemeentesecretaris in de Drentse fusiegemeente Noordenveld zorgen baart is dat de landelijke politiek tegelijkertijd steeds minder blijk geeft van vertrouwen in de lokale overheid.

Doornbos: ‘Kijk naar de kredietcrisis en het debat over het stallen van spaartegoeden in IJsland. We zouden er voortaan maar beter aan doen ons spaargeld in Den Haag weg te zetten. Zie de discussie over de verkoop van Essent. Wij zijn aandeelhouder, maar worden kennelijk niet in staat geacht zelf fatsoenlijk een oordeel te geven over de verkoop van onze aandelen.’

De zestigjarige Doornbos is al een levenlang werkzaam als ambtenaar. Achtereenvolgens in Heerenveen, het voormalige Zuidlaren en nu in Noordenveld. Hij ontvangt zijn bezoek in zijn werkkamer in het oude deel van het gemeentehuis in Roden. Mét uitzicht op de fraaie Brink van het dorp. Doornbos prijst zich gelukkig dat tientallen ambtenaren, vaak net afgestudeerd in Groningen, in het gemeentehuis van de fusiegemeente werken. Het houdt hem en zijn organisatie scherp.

Hij is er de man niet naar om in de pen te klimmen, maar kon het na lezing van een artikel in Binnenlands Bestuur over het solistische gedrag van veiligheidsregio’s niet laten. ‘Ik ben bezorgd over de ontwikkelingen in het openbaar bestuur. Als het zo doorgaat, worden wij als gemeente een uitvoeringskantoor van het rijk.’

Hij begint zijn analyse met het uitgangspunt van het kabinet om zo veel mogelijk taken te decentraliseren naar gemeenten. Niettemin pleit minister van Binnenlandse Zaken Ter Horst (PvdA), voormalig burgemeester van Nijmegen, voor regionalisatie van de brandweer, een taak die nu nog in belangrijke mate onder gemeentelijk gezag wordt uitgevoerd. Haar collega Cramer (Vrom, PvdA) wil een soortgelijke weg inslaan met de regionale omgevingsdiensten die het vergunningen- en handhavingsbeleid moeten gaan uitvoeren.

Dakpannenbeleid

‘Als de minister haar zin krijgt, krijg je een regionale omgevingsdienst die voor heel Drenthe werkt. Voor de omgevingsdienst maak je dan eigenlijk één gemeente met twaalf deelgemeenten. Ik hou mijn hart vast, want uitvoering en voorbereiding van beleid worden dan gecentraliseerd en geüniformeerd op regionaal niveau. We hebben het al meegemaakt met de regionale milieudiensten.'

'Na een bepaalde tijd, zeg anderhalf jaar, zegt de directie van zo’n omgevingsdienst dat het dakpannenbeleid van de aangesloten twaalf gemeenten efficiënter kan. De omgevingsdienst creëert een standaardbeleid voor de twaalf gemeenten in Drenthe. En dat gaat sluipenderwijs, bijvoorbeeld om fouten te voorkomen. Een ambtenaar bij zo’n dienst past een keer de verkeerde gemeentelijke verordening toe en om dat te voorkomen zal er gezegd worden dat het beter is dat alle gemeenten dezelfde verordening hebben. Het rijk grijpt regionalisering vervolgens aan om regels scherper te stellen. Uniformering is dan onvermijdelijk onder het mom dat de burger in Zeeland hetzelfde behandeld moet worden als elders.’

Doornbos vreest dat het proces van regionalisatie zich ook op andere beleidsterreinen zal voordoen, de politiezorg bijvoorbeeld. ‘Politiezorg heeft te maken met nabijheid. In Roden met zeventienduizend inwoners is geen politiebureau. Overdag is er een mevrouw die het loket bezet. Politie is een organisatie op afstand van de gemeente geworden. De burgemeester doet via het overleg in de politieregio zijn best, maar heeft vrijwel geen invloed. Vermoedelijk is er, zeker op het platteland, geen raadslid meer te vinden die nog oprecht vindt dat de raad enige invloed heeft op de politie. Om van de democratische controle maar te zwijgen.’

Na de omgevingsdiensten en brandweer zal ongetwijfeld ook de wet maatschappelijke ondersteuning (wmo) het lot van regionalisatie beschoren zijn, verwacht Doornbos. Als dat de toekomst is, moet er open kaart worden gespeeld, vindt Doornbos: ‘Maak er dan maar gewoon een eenheidsstaat van.’ Het is een keuze die de Drentse gemeentesecretaris niet zou toejuichen, want het maakt van de gemeente een leverancier van diensten en vergunningen. ‘De ziel verdwijnt dan uit het lokaal bestuur.’

Tijdgeest

Regionalisering van diensten in combinatie met de overheveling van rijkstaken naar gemeenten leidt overal in het land tot schaalvergroting. Tientallen kleinere gemeenten lijken de komende jaren te fuseren omdat de hoeveelheid taken hen boven het hoofd groeit. ‘Noordenveld telt 23 kernen op een grondgebied van twintigduizend hectare. Qua oppervlakte zijn wij de zevende gemeente van Drenthe.

Ik woon zelf in Een. Het 750-jarig bestaan dat we gevierd hebben, heeft geleid tot de oprichting van drie buurtverenigingen. Dat is tegen de tijdgeest in. Mensen voelen zich hier betrokken. Maar het lukt ons als gemeentebestuur niet om de mensen in Veenhuizen in het zuiden te betrekken bij de problemen in Peizerwolde, 25 kilometer noordelijker in onze gemeente. Als de schaal van de gemeente te groot wordt, verdwijnt bij burgers het gevoel dat hun gemeente de representant is van de lokale gemeenschap.’

Fusiegemeente Noordenveld (in 1998 ontstaan uit Roden, Peize en Norg) doet daarom zo veel mogelijk (nog) zelf. Het aantal gemeenschappelijke regelingen waaraan Noordenveld deelneemt, is beperkt tot een handjevol, noodzakelijke en wettelijk verplichte zoals de intergemeentelijke sociale dienst, werkvoorzieningschap, recreatieschap, veiligheidsregio en geneeskundige en gezondheidsdienst (GGD).

‘Wij vinden dat we dingen zelf moeten doen en doen veel zelf, hebben dus nauwelijks interimmers. We proberen ook te voorkomen dat dingen de deur uitgaan. Ik vind het dapper dat de gemeente Ten Boer als bestuurlijke entiteit probeert voort te bestaan en de ambtelijke diensten betrekt van de gemeente Groningen. Je moet echter voorkomen dat een inwoner naar Groningen moet. Wij doen samen met Leek en Marum de sociale dienst, maar de uitkeringsgerechtigden in die gemeenten hebben een contactfunctionaris in het gemeentehuis van hun eigen gemeente. Dat is essentieel.’

De dienstverlening kan dus in vormen van shared servicecentra door meerdere gemeenten worden samengedaan zonder dat de burger daar iets van merkt, erkent Doornbos. Maar regionalisatie van dienstverlening kan en mag niet automatisch leiden tot bestuurlijke schaalvergroting. Als dat gebeurt, verliest de lokale democratie haar betekenis. ‘Het gaat uiteindelijk om de mate van zeggenschap die je geeft aan het lokaal bestuur over de diensten die je levert. Burgers moeten het idee hebben dat het gemeentebestuur van henzelf is. Een gemeentebestuur is essentieel voor de sociale infrastructuur en voor het gevoel van democratie. Wij kennen de lokale opinieleiders, wij kennen de structuren. Waar zou je je nog druk over maken als wij, de gemeente, een anonieme uitvoeringsorganisatie worden?’

Vanwege die angst dat de lokale democratie ontwortelt, is Doornbos faliekant tegen de wethouder-van-buiten, zoals die sinds 2002 steeds mag en wordt toegepast. ‘Het is toch zorgelijk als een gemeenschap niet in staat is lokale bestuurders te leveren die de eigen gemeenschap besturen. Ik heb het niet over bestuurlijke crisissituaties zoals destijds in Delfzijl, maar dat een stad als Almere een wethouder uit Groningen haalt, vind ik heel zorgelijk.'