Wensdenken, doemdenken

Ab Klink was even terug van weggeweest. In Amsterdam gaf hij eind vorige week de Anton De Kom-lezing, een lezing die door het Verzetsmuseum, de stichting Artikel 1 en het dagblad Trouw wordt georganiseerd en bedoeld is om aandacht te vragen voor de strijd tegen intolerantie en discriminatie. Dat lijkt een recept voor voorspelbare, politiek-correcte betoogjes, maar Klink heeft zich op een voorbeeldige wijze van zijn taak gekweten.

Zijn lezing (over artikel 1 van de Grondwet als ‘cultuurscheppende bepaling’) is ontegenzeggelijk van statuur. Klink gaat in op de vraag hoe wij een Leitkultur zouden kunnen definiëren, een ‘leidende cultuur’, kernwaarden die onopgeefbaar en ononderhandelbaar zijn, waarden die iedereen moet kennen en delen om de broodnodige cohesie terug te brengen in een samenleving die uit elkaar kan vallen door door de middelpuntvliedende krachten als gevolg van een teveel aan multiculturalisme.

Dat is gelijk al erg interessant, dat gebruik van het begrip Leitkultur. Dat woord is immers besmet geraakt, volgens velen, omdat het genaast is door politieke groeperingen die zich vooral hebben onderscheiden door die Leitkultur te definiëren als exclusief westers en daarmee te contrasteren met islamitisch. Het begrip is in 2000 gemunt door Bassam Tibi (1944), een man van Syrische afkomst, sinds 1976 Duits staatsburger en hoogleraar in Göttingen. Hij definieerde die Leitkultur als ‘democratie, laïcisme, Verlichting, mensenrechten en burgerlijke samenleving’, en bestreed tegelijkertijd het islamisme. De achterliggende gedachte bij het gebruik van het woord Leitkultur, meer of minder ondubbelzinnig uitgesproken, was sindsdien dat onze westerse cultuur wezenlijk van de islamitische verschilt, dat beide culturen ten diepste onverzoenlijk en onverenigbaar zijn, en dat we er goed aan doen dat feit niet naïef over het hoofd te zien.

Klink doet heel iets anders met het begrip. Hij verwijst naar de bijdragen van Friedrich Merz, politicus van de CDU (de Duitse zusterpartij van het CDA), die het begrip Leitkultur een centrale plaats in het integratiebeleid wilde geven, maar niet exclusief ‘Duits’ wilde invullen. Merz sprak van ‘Verfassungspatriottismus’, Grondwetpatriottisme, en bedoelde daarmee – volgens Klink – ‘eenheid rond de kernwaarden van de rechtsstaat, gedragen door en verbonden met een keur van maatschappelijke, politieke en religieuze opvattingen’.

Wie deze beschrijving even tot zich door laat dringen, begrijpt waarom zij Klink zo aanspreekt. In deze definitie zijn kernwaarden immers niet exclusief Duits, of Nederlands, of westers. Zij kunnen door diverse opvattingen worden gedragen, d.w.z.: alle levensbeschouwingen en geloven in een bepaalde samenleving kunnen die waarden onderschrijven en kunnen die waarden invullen, benoemen en verdedigen. Ook de islam.

Dat is natuurlijk het punt dat Klink in deze fase van het debat wil maken. Dit kabinet wil nieuwkomers dwingen zich te voegen naar de zeden, gebruiken en gewoontes zoals die in Nederland vigeren. Daar zit – volgens Klink – een diep wantrouwen jegens de islam achter. Moslims moeten assimileren om echt mee te kunnen en te mogen doen. Klink doet hier scherpe en pijnlijke uitspraken. Ik weet niet of hij altijd billijk is en gelijk heeft. Ik weet ook niet of de afstand tot de opvattingen van Maxime Verhagen, zijn politieke tegenpool (die vorige week ook al een lezing over dit onderwerp gaf) inderdaad zo groot is als de epigonen in beide kampen ons willen doen geloven en of die verschillen niet overbrugbaar zijn. Die vraag bespreek ik later deze week in Elsevier. Hier wil ik nader ingaan op de manier waarop Klink zijn betoog onderbouwt. Hoe weet hij dat ook moslims Grondwetspatriotten kunnen en willen zijn?

Klink verwijst naar het werk van de Iraanse filosoof Abdulkarim Soroush en van de jopnge Amerikaanse moslimwetenschapper Reza Aslan. Soroush betoogt dat het geloof alleen maar vrij en vrijwillig kan zijn. Een geloof dat met dwang is opgelegd is geen oprecht geloof. Aslan bestrijdt de juridisering van de islamitische traditie en wil de ‘humaniserende dynamiek’ van de oorspronkelijke islam aan het licht brengen. Als kroongetuige voert Klink een zekere Mehdi op, een geestelijke uit Iran. Deze Mehdi was aanvankelijk een fanatiek volgeling van Khomeini, maar raakte meer en meer gedesillusioneerd in de islamitische revolutie. De moskee riep eerst gevoelens van vroomheid en eerbied bij hem op, daarna angst en vrees voor de geheime politie. Religie was dus een politiek instrument geworden (zeg ik in mijn eigen woorden), een machtsmiddel om een bevolking gewelddadig te onderdrukken. En dat kon volgens Mehdi niet. Vrijheid was volgens hem een voorwaarde voor religie. En met dat standpunt was en bleef hij een goede moslim, want in de Koran staat ergens dat in de religie geen plaats is voor dwang.

Uit deze voorbeelden concludeert Klink dat er ‘vanuit de islam zelf een verbinding te maken is met de rechtsstaat, met zijn kernwaarden’ (er staat inderdaad: ‘vanuit dé islam’, als je positief over de islam spreekt mag je wel heel essentialistisch generaliseren). Vanuit ‘deze religie zelf’ is een Grondwetpatriottisme mogelijk, en schande over het kabinet, over dit door Wilders gedoogde en gegijzelde kabinet, dat het die mogelijkheid in zijn recente integratienota (van Donner) niet benoemt. Met de essentiële vraag ‘of onze rechtsstaat zich wel verdraagt met elke religie of levensbeschouwing en de waardenstelsels die daarmee verbonden zijn’- m.a.w.: de vraag of de islam hier wel past en of deze religie geen bedreiging voor onze rechtsstaat vormt – met die vraag moeten we ‘terughoudend’ en zelfs ‘afhoudend’ omgaan. Want die vraag is alleen maar bedoeld om ‘hele bevolkingsgroepen’ weg te zetten als een risico voor onze samenleving.

Klinks betoog is hier niet overtuigend. De voorbeelden van de heren Soroush, Aslan en Mehdi staat geen conclusie toe over ‘de’ islam als zodanig. Wie representeren zij? Tegenover het voorbeeld van deze heren zijn talloze voorbeelden aan te voeren van moslims die opvattingen huldigen die wel haaks op de democratische rechtsstaat staan. Uit hoeveel Mehdi’s bestaat de islamitische gemeenschap, wereldwijd, in Europa, in Nederland?

Ab Klink is een pessimist die de morele plicht tot optimisme volledig geïnternaliseerd heeft. Zijn wensdenken is gebaseerd op een veralgemenisering die net zo verwerpelijk is – en net zo feitenvrij – als de veralgemenisering waarop het doemdenken van de populisten gebaseerd is.

Als Klink nu had gezegd dat hij elke veralgemenisering bestrijdt en daarom een hartelijk welkom wil toeroepen aan die moslims die de kernwaarden van de rechtsstaat onderschrijven (waaronder de scheiding van geloof en geweld), en dat we daarnaast nog een weg hebben te gaan om álle moslims te overtuigen van het wenkende perspectief van die positie – zou zijn betoog dan niet realistischer en overtuigender zijn geweest. En zou (het kamp) Verhagen die conclusie echt niet willen onderschrijven?