Wenken voor de jongste dag

Het is een gedegen werkstuk, dat af en toe bijna eentonig wordt door de vele citaten uit ambtelijke stukken en het feit dat het beleid vaak in cirkels lijkt rond te draaien. Toch heb ik het in één ruk uitgelezen, met een mengeling van ongeloof en herkenning.

Mark Traa, redacteur van HP/de Tijd, dook in inmiddels vrijgegeven officieel archiefmateriaal uit de tijd van de Koude Oorlog, ruwweg de periode tussen de blokkade van Berlijn in 1948 en de val van de Muur in 1989. Ook interviewde hij een aantal ‘ooggetuigen’: beleidsmakers en andere direct betrokkenen uit die tijd.

Over deze materie is in de loop van de jaren al heel wat naar buiten gekomen. Sommige maatregelen speelden zich naar hun aard in de openbaarheid af, zoals in 1952 de oprichting van de dienst Bescherming Bevolking, die een miljoen vrijwilligers had moeten inzetten, en in 1961 de huis-aan-huis verspreiding van Wenken, een pamflet dat aangaf hoe te handelen in het geval van een atoomaanval. Veel indruk maakte het allemaal niet. De meeste plannen werden in het geheim uitgewerkt, om onrust bij het publiek te voorkomen en om de vijand niet in de kaart te spelen.

Terrorismedreiging

‘Wie dit nu leest, (...) belandt in een bijna surrealistische wereld’, schrijft Traa in de inleiding, en dat blijkt geen hyperbool. De toonzetting van het boek is eerder onderkoeld en afstandelijk dan sensationeel of ridiculiserend. De auteur documenteert hoe vele duizenden politici, bestuurders en ambtenaren, al of niet in commissies met exotische codenamen, vaak minutieus gedetailleerde plannen opstelden voor de evacuatie van miljoenen burgers en zelfs vee, de zorg voor grote aantallen gewonden en het opruimen van ontelbare lijken.

Aanvankelijk werd uitgegaan van een invasie over land, waarbij er enkele dagen tijd zou zijn om bewoners van bedreigde gebieden tijdelijk elders onder te brengen. Later werd gerekend op een nucleaire verrassingsaanval die preventieve maatregelen en zelfs hulpverlening vrijwel onmogelijk zou maken. Maar hoewel veel betrokkenen laten blijken zich ervan bewust te zijn dat al die plannenmakerij volstrekt zinloos is, gaat die nog jarenlang door. De speciale censuurdienst wordt pas in 2003 opgeheven.

Traa vraagt zich af in hoeverre nu de terrorismedreiging tot soortgelijke geheime exercities leidt. Tegelijk constateert hij dat er thans vooral wordt geanticipeerd op calamiteiten in vredestijd zoals overstromingen en pandemieën. Maar zijn relaas roept ook fundamentelere vragen op. Zoals de kwestie van prioriteiten. Hoe is het mogelijk dat er zo lang zoveel geld en energie werd gestoken in iets waar eigenlijk niemand het nut van zag?

Misschien hebben de huidige bestuurders meer oog voor concretere dreigingen en oplossingen, maar de politiek lijkt meer dan ooit te worden beheerst door de waan van de dag. Na de vuurwerkramp in Enschede en de cafébrand in Volendam werden wel de veiligheidseisen voor vuurwerk en de horeca aangescherpt, maar de chloortreinen bleven nog jarenlang door Utrecht en Amersfoort denderen.

Elite

Er is ook de kennelijke inertie. Eenmaal ingezet beleid lijkt een autonoom, onbeheersbaar proces te worden, kritiekloos uitgevoerd en ongevoelig voor veranderende omstandigheden. Af en toe duiken er in de media verhalen op over ‘spookambtenaren’ die al jaren op de loonlijst van een ministerie staan, maar van wie niemand weet waar ze zijn of wat ze doen. Zijn die ooit aangesteld om oplossingen te vinden voor problemen die iedereen allang weer vergeten is?

En dan is er nog de vraag wiens belang de overheid eigenlijk dient. De Russen komen! roept het beeld op van een apparaat dat vooral met zichzelf bezig is. Dat komt schrijnend tot uitdrukking in de plannen om bij oorlogsdreiging de bestuurlijke elite te evacueren.

Ten tijde van de eerste plannen is al duidelijk dat Nederland niet te verdedigen is, maar het leger moest tegen een aanvaller worden ingezet ‘met de uitsluitende bedoeling de evacuatie te doen slagen’. Het begint met koningshuis en kabinet, maar allerlei autoriteiten krijgen er lucht van en op een gegeven moment liggen er uitgewerkte plannen om bij het eerste teken van gevaar vele duizenden prominenten en hun gezinnen ‘zo onopvallend mogelijk’ het land uit te krijgen.

Politici klagen graag over het gebrek aan respect en vertrouwen bij het publiek. Misschien weet dat publiek meer dan het geacht wordt te weten.

Mark Traa, De Russen komen! Nederland in de Koude Oorlog, Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2009, 252 pagina’s, ISBN 978 90 253 66995, € 18,50.