‘We horen meer, maar niet genoeg’

Directeur Rijksrecherche over integriteitsincidenten

Ze doen ze niet zo graag, die onderzoeken naar lekken, zegt de directeur van de Rijksrecherche Harm Trip (58). Ze zijn enorm arbeidsintensief, veelal onsuccesvol en daardoor slecht voor het imago. ‘En dan zegt een journalist bij een veelbekeken praatprogramma dat iedereen in Den Haag weet dat er nooit iets gebeurt als je de Rijksrecherche vraagt om een lekonderzoek te doen. Dat vind ik heel vervelend om te horen, want hij vertelt er niet bij dat wij vaak niet succesvol zijn omdat we journalisten niet klem willen zetten.’

‘We zijn met één hand op onze rug aan het opsporen. Als democraat vind ik dat goed, maar als opsporingsambtenaar vind ik het jammer. Ik vraag mij af of journalisten hun bronnen wel zo goed beschermen als zij doen voorkomen. Als wij alle middelen zouden inzetten, zouden we veel verder komen’, aldus de directeur in zijn hoofdkwartier aan de Haagse Prins Clauslaan.

Eén lekonderzoek leidde vorig maand in ieder geval wel tot iets: het Bossche raadslid Sjef van Creij van de eenmansfractie Gewoon gedreven werd door de Rijksrecherche van zijn bed gelicht en verhoord over het lekken van informatie uit de vertrouwenscommissie rond de benoeming van de nieuwe burgemeester van Den Bosch. Het Brabants Dagblad had beschreven hoe de beoogde burgemeester Jan Hamming voor de eer had bedankt omdat hij voor Zaan stad had gekozen, waarna in allerijl nummer 2 op de lijst burgemeester Jack Mikkers van Veldhoven was voorgedragen. Een ‘beschadigende cocktail waartegen je je amper kunt verweren’, had vertrekkend burgemeester Ton Rombouts het spektakel genoemd. Commissaris Wim van de Donk vroeg een paar dagen later om een justitieel onderzoek en ruim een maand later zat Prins Carnaval van het Zandhazendurp Van Creij drie dagen in de politiecel.

Geen vertrouwen
De voorzitter van de vertrouwenscommissie in Den Bosch, Mike van der Geld, zei na de aanhouding van zijn collega dat ‘er vanuit het college en de raad’ al een tijdje was gelekt. ‘Dat is gewoon heel erg jammer’, aldus de D66-fractievoorzitter in NRC Handelsblad. Trip, al tien jaar directeur van de Rijksrecherche, wil niets zeggen over het onderzoek in Den Bosch, maar wil over lekken wel kwijt dat hij ‘veel liever zou hebben dat men in zo’n vertrouwenscommissie elkaar daar onderling op aanspreekt’.

Trip vervolgt: ‘In het vonnis van de rechtbank en het gerechtshof in de zaak Offermans (de burgemeester die Meerssen wilde verruilen voor Roermond en daarbij gebruikmaakte van vertrouwelijke informatie en daarvoor een werkstraf van 120 uur kreeg, red.), wordt heel mooi uitgelegd dat er geen onderling vertrouwen was in de vertrouwenscommissie in Roermond. Volksvertegenwoordigers die allemaal ons belang vertegenwoordigen!’ De Rijksrecherche sprak in Den Bosch met getuigen, doorzocht vast en zeker de smartphone- gegevens van raadslid Van Creij enhet was kennelijk raak. Maar dat is meer uitzondering dan regel. Harm Trip: ‘Nog maar kort geleden kregen we een paar bijzondere opsporingsmiddelen om lekken te onderzoeken (vorderen van telecomgegevens, red.).

Daarvoor konden we eigenlijk niets en verliepen de onderzoeken moeizaam. Dat heeft er vooral mee te maken, en dat is nog steeds zo, dat beide partijen geen enkel belang hebben om over de schending van de geheimhouding te praten. De journalist is er niet bij gebaat en de politicus of ambtenaar ook niet. Omdat we zoals gezegd vinden dat we in een democratie niet bij de journalist behoren te beginnen, gaan we binnen een grotere groep ‘zenders’ op zoek. En dan wordt het lastig.

Als we te horen krijgen: “Dit geheim hebben we met drie mensen gedeeld”, dan mag je ervan uit gaan dat die drie dat vervolgens met drie anderen hebben gedeeld, en ga zo maar door. Het wordt snel een olievlek.’

Vorig jaar onderzocht de Rijksrecherche 21 schendingen van de geheimhoudingsplicht (15 in 2015). Twintig keer onderzocht de Rijksrecherche ambtelijke corruptie (24 in 2015). Hij zou willen dat gemeentebestuurders zich eerder en vaker zouden melden bij de Rijksrecherche met integriteitsincidenten (‘die meer zijn dan onderbuikgevoelens’).

Misbruik
Trip: ‘Nederland is geen corrupt land. We staan nummer 8 op de Corruption Perceptions Index van Transparancy International. Mooi, maar het is geen rustig bezit. Als je er niets aan doet, kan het heel snel gaan.’ Is er meer dan? Trip: ‘Het lijkt er wel op. De minister van Binnenlandse Zaken schreef in zijn Monitor 2016 over integriteit en veiligheid in het openbaar bestuur dat de kans op agressie en geweld volgens een kwart van de politieke ambtsdragers beslissingen beïnvloedt. Een op de vijf medewerkers in het openbaar bestuur ziet, of meent te zien, dat collega’s misbruik maken van vertrouwelijke informatie en oneerlijk gebruik maken van personeelsregelingen. Een even grote groep meent dat collega’s zich weleens schuldig maken aan belangenverstrengeling.’

Overheden staan tegenwoordig vaker op de stoep bij de Rijksrecherche met integriteitsincidenten, aldus Trip. ‘Vroeger hoorden we erg weinig van besturen, en daar maakten we ons zorgen over. We horen nu meer, maar het is niet genoeg. Uit de tips die wij krijgen en uit de gesprekken die wij voeren, maken wij op dat er meer speelt. De verhalen komen binnen.’ Van bestuurders en van burgers. Trip: ‘We hebben niet voor niets een contactpunt voor ambtsmisdrijven geopend en een infographic op onze website gezet, waarop mensen zien welke wegen ze kunnen behandelen. Een burgemeester of een gemeentesecretaris die wordt geconfronteerd met corruptie of een vermoeden daarvan, weet vaak niet precies hoe hij daarmee moet omgaan.’

De Rijksrecherche voert niet alleen strafrechtelijke onderzoeken uit om mensen voor de rechter te krijgen, het kan ook bij een bestuurlijk advies blijven, aldus Trip. ‘Soms zien wij dat een gemeente of provincie het mensen ook wel heel makkelijk heeft gemaakt, bijna verleidelijk gemakkelijk, om de verkeerde dingen te doen. Dan kan het zijn dat we een advies geven, bijvoorbeeld om de procedure aan te pakken. We wijzen in ieder geval op een structureel probleem.’

Spannend
De Rijksrecherche werkt bij het formuleren van zo’n bestuurlijk advies graag samen met een integriteitsambtenaar van de gemeente, aldus Trip. ‘Die kent de taal, weet wat effectief is en op welk bureau een advies moet landen. Een strafrechtelijk onderzoek speelt zich per definitie in het verborgene af, en dan ga je een gemeente, een ambtenaar die geen opsporingsambtenaar is, daar toch dingen uit vertellen. Dus dat is ook voor ons best weleens spannend.’

Ja, want voor hetzelfde geld overtreed je de wet. Trip: ‘Nee, voor hetzelfde geld belast dat het onderzoek, omdat er toch iets zou kunnen uitlekken. Maar daar maken we heel goede afspraken over. Omdat de gemeente er ook zelf al helemaal in meegegaan is, wordt zo’n bestuurlijk advies naast een proces-verbaal veel effectiever.’

Wacht, even terug: de ‘hoeder van de integriteit’ die niet weet wat hij moet doen als hij vermoedt dat iets of iemand in zijn organisatie niet koosjer is? Harm Trip: ‘Er zijn in gemeenteland ontzettend grote verschillen. Een stad als Amsterdam heeft een eigen bureau integriteit. Zij zitten in de haarvaten van zo’n gemeente en voelen aan wat er speelt. Als we willen krijgen we snel hun informatie.’

Maar er zijn ook kleine gemeenten die dergelijke kennis niet in huis hebben. Trip: ‘Binnenlands Bestuur schreef vorig jaar over de burgemeester van Bunnik, die in het AD had gelezen dat een ambtenaar, met naam en toenaam genoemd, niet in de haak was. Wat moet ik doen? Schakel ik Hoffmann Recherche in of vraag ik de Rijksrecherche? Komen ze in alle vroegte met breekijzers het gemeentehuis binnen? Dat doen we niet en men hoeft ook niet bang voor ons te zijn, maar het is wel zo dat wij de regie bepalen. Dat moet een burgemeester of gemeentesecretaris zich goed realiseren. We doen zoeking en nemen spullen in beslag. Wij hebben in Bunnik onderzoek gedaan en kwamen tot de conclusie dat er veel rook was, maar geen vuur.’

Corrupt
In Bunnik was geen vuur, maar dat is niet overal zo. Heerlen, Amsterdam, Haarlemmermeer, Rotterdam, Purmerend – allemaal in het nieuws geweest door schandalen rond omgekochte ambtenaren. En de bestuurders? Die ook: ‘kleinere vissen’ als de wethouders Tilman Schreurs in Roermond en De Graaf in Boxmeer en ‘grote vissen’ als de heren Hooijmaijers en Van Rey.

De Noord-Hollands gedeputeerde kreeg 2,5 jaar gevangenisstraf voor omkoping, witwassen, valsheid in geschrifte en het aannemen van smeergeld, de Roermondse wethouder kreeg 240 uur werkstraf voor schending van de geheimhoudingsplicht, omkoping en verkiezingsfraude. Ze werden niet bedreigd of afgeperst.

Hoe zit het met de integere bestuurders die wél worden bedreigd of afgeperst? Wat doen zij? ‘Het zou kunnen dat ze onder de druk corrupt worden’, reageert de directeur van de Rijksrecherche. ‘Je ziet en hoort in de media weerbare burgemeesters. Maar er moeten ook minder weerbare bestuurders zijn, en die zie je niet. Van hen weten wij ook niet goed of zij uiteindelijk toch onder de druk bezwijken.’

Ondermijning van het bestuur is in het zicht van de komende gemeenteraadsverkiezingen een belangrijk thema voor de Rijksrecherche, zegt Trip. Historisch veel raadsleden stoppen ermee. De PVV wil een gooi doen in zestig gemeenten. Veel nieuw bloed, wellicht besmet? ‘Maar wij gaan niet even voor de burgemeester checken of de mijnheer of mevrouw oké is’, aldus Trip. ‘Daar zijn wij niet van. Burgers gaan over hun vertegenwoordigers. Maar het kan zijn dat mensen zich in de gemeenteraad laten kiezen, niet omdat ze het volk willen vertegenwoordigen, maar omdat ze andere belangen hebben. Criminelen die om criminele doeleinden te bereiken, geld te verdienen, de democratie beïnvloeden om vergunningen te krijgen of om ambtenaren de andere kant te laten uitkijken.’

Trip: ‘Het mag niet gebeuren dat een burger het idee heeft dat hij geen eerlijk antwoord krijgt als hij iets aan de gemeente vraagt. Of dat een crimineel een vergunning krijgt, terwijl een burger de vergunning voor hetzelfde niet krijgt. Criminelen ondermijnen daarmee het vertrouwen in het bestuur. En mensen die denken dat ze de overheid niet meer kunnen vertrouwen, gaan zich daarnaar gedragen.

CV
Harm Trip werd op 15 mei 1959 geboren in Utrecht. Hij is sinds 2007 directeur van de Rijksrecherche in Den Haag. Trip studeerde aan de Politieacademie en werkte daarna 17 jaar bij de politie. Hij was hoofd van het interne onderzoekbureau van de politie Haaglanden. In 2000 vertrok hij naar de KLPD, waar hij de dienst internationale netwerken leidde.