De bedreigde secretaris

De gemeentesecretaris is zijn functie niet meer zeker. Meer dan de helft van de gemeentesecretarissen is de afgelopen vier jaren ingeruild voor een andere, betere, frissere, jongere of soms een meer ervaren opvolger.

Om met het goede nieuws te beginnen voor de gemeentesecretaris: de helft van de collega’s houdt het minstens vier jaar uit op dezelfde plek. Het slechte nieuws: als de praktijk van de afgelopen vier jaar illustratief is voor de mobiliteit van gemeentesecretarissen, zit over vier jaar meer dan de helft van de secretarissen niet meer op zijn huidige plek. Van de 393 gemeenten zijn er 204 gemeenten die nu een andere gemeentesecretaris hebben dan in 2011; meer dan de helft is dus van zijn stoel verdwenen (zie figuur 1).

De secretaris wordt belaagd en bedreigd. Slechts een kleine groep haalt in de functie van gemeentesecretaris, ooit de beloning voor jarenlange trouwe ambtelijke dienst en ooit ook het eminente boegbeeld van de gemeentelijke ambtelijke organisatie, zijn pensioen. Van de secretarissen die in 2011 gemeentesecretaris waren, zijn er 33 die de eindstreep haalden en vanwege pensionering door de voordeur vertrokken (zie figuur 2).

Pensionering is echter niet de belangrijkste reden om te vertrekken. De hoofdreden blijkt de keuze voor een andere baan: bij een andere overheid, in de non-profitsector of in een enkel geval als ondernemer. Het merendeel vindt in de overheid zijn nieuwe geluk. Het grootste deel van de secretarissen die in 2011 hoofd van de ambtelijke organisatie en eerste adviseur van het college van burgemeester en wethouders waren, is vertrokken omdat zij kozen voor de luwte en veiligheid van vooral een directeurschap elders bij de overheid, in de regio of bij een non-profit-instelling, zoals corporatie, zorg- of onderwijsinstelling. Een enkeling (Hans Rijnders uit Vaals) stortte zich in het hotelwezen.

Vertrouwensbreuk
Voor een grote groep gemeentesecretarissen blijkt onvrede de reden te zijn voor het vertrek. Van de secretarissen die in 2011 nog met elan, geestdrift en veranderingsgezindheid hun ambtelijke organisatie wilden kantelen naar de wensen van de in 2010 gevormde, versplinterde en gepopulariseerde colleges is een vijfde deel van alle vertrekkers vanwege een vertrouwensbreuk opgestapt. De aard van de breuk is divers: van een echte vertrouwensbreuk met burgemeester, wethouder(s) en/of ambtenaren tot het geloof dat het met deze secretaris niet meer gaat lukken om de zaken anders en beter te organiseren, of omdat een secretaris een faux pas heeft gemaakt.

Over de aard van de breuk en het beëindigen van de werkrelatie met de hoogste ambtenaar wordt in toenemende mate gepoogd de buitenwacht helderheid te geven. Soms is het overduidelijk. Om er een paar uit te lichten: Amersfoort (Henk Huitink, gebrek aan vertrouwen van B&W), Halderberge (Eric Roels, ontslag na ruzie met wethouder), Lingewaard (Esther Loenen, vertrouwensbreuk met onder meer de burgemeester), Voerendaal (Jos Kooijman, weg na jarenlange ruzie met wethouder). Vaker zijn de verklaringen en redengevingen meer of minder omfloerst om aan te geven dat het de hoogste tijd is voor vernieuwing, verfrissing en verjonging. Voorbeelden: Hengelo (Wimjoost Licht, ruimte maken voor nieuw geluid en andere stijl), Nuenen (Anouschka van Laarhoven, de chemie was weg), Texel (Cock van Wijngaarden, de chemie was weg), Tiel (Will Timmers, basis voor vruchtbare samenwerking ontbreekt), Vianen (Alina Kuiper, een nieuwe tijd is aangebroken die vraagt om een andere secretaris). Slechts een enkele keer blijft de motivatie mistig: Vught (Rob Brekelmans, als gevolg van omstandigheden, op eigen verzoek).

Barbertje moet hangen
De gemeentesecretaris is soms ook nadrukkelijk Barbertje die moet hangen. De beste illustratie is de kwestie rond de voormalige Alkmaarse gemeentesecretaris Coen Aalders. Die kreeg naar zijn zeggen de schuld van het politiek-bestuurlijke geblunder van VVD-wethouder Peter de Baat, die begin mei moest aftreden vanwege financieel wanbeheer. Aalders vecht zijn ontslag aan en wil zijn naam gezuiverd hebben.

In de slipstream van bestuurs- en burgemeesterscrises kan een gemeentesecretaris worden gedwongen zijn biezen te pakken. Twee duidelijke voorbeelden daarvan zijn: Landsmeer (Willem Groskamp, verstoorde werkrelatie met burgemeester) en Steenbergen (Ans Leloux, er is gaandeweg te veel gebeurd om nog verder te gaan). Samenwerking met de burgemeester is voor een gemeentesecretaris cruciaal. Het aantal gevallen waarin deze relatie verstoord is en de gemeentesecretaris daardoor is moeten vertrekken, lijkt groter. Een handvol gemeentesecretarissen vertrok kort voor het aantreden van een nieuwe burgemeester, zeker een tiental gemeentesecretarissen heeft zijn heil elders gezocht in de eerste maanden na het aantreden van een nieuwe burgemeester. De kanttekening die hierbij moet worden geplaatst is dat uit publieke bronnen niet duidelijk wordt of in al deze gevallen de komst van de burgemeester ook de enige en echte reden voor het vertrek van de secretaris is. Daarnaast is van elf gemeentesecretarissen onduidelijk waarom zij na 2011 zijn opgestapt.

Er is ook een beperkt aantal gemeenten waar het leven van de gemeentesecretaris onder voortdurende druk staat. De burgemeester speelt daarin soms een rol zoals dat destijds het geval was in Maastricht onder burgemeester Gerd Leers, die diverse secretarissen versleet. Een echt kerkhof voor gemeentesecretarissen lijkt de gemeente Sint Anthonis. De Brabantse plattelandsgemeente had de afgelopen tien jaar meer dan zeven secretarissen.

Promotie
De luwte als algemeen manager en eerste adviseur van het college verruilen voor een politiek bestaan als bestuurder is de keuze geweest van een klein aantal secretarissen. Drie secretarissen werden wethouder, twee (Lex Roolvink, van Rheden naar Grave en Adriaan Hogendoorn, van Waddinxveen naar Oldebroek) burgemeester en een gedeputeerde (Johannes Kramer van Menaldumadiel naar Fryslân).

Slechts een kleine groep gemeentesecretarissen is zo goed dat ze met klaroengeschal en fanfaregeroffel promoveert naar een andere gemeente om zich daar verdienstelijke te maken als gemeentesecretaris. Wat opvalt aan de overstappers naar de functie van een gemeentesecretaris in een andere gemeente is dat twee criteria doorslaggevend zijn. De nieuwe gemeente ligt eigenlijk vrijwel altijd in dezelfde provincie of regio. En wat heel belangrijk is: de nieuwe gemeente heeft minstens het dubbele (!) aantal inwoners. Van de 28 secretarissen die er in slaagden om elders opnieuw gemeentesecretaris te worden, zijn er 24 die dat doen in een gemeente die (fors) groter is.

Slechts vier gemeentesecretarissen zijn in vergelijking met 2011 gaan werken in een qua inwonertal kleinere gemeente: Bertus Brinkman (van Leidschendam-Voorburg naar Veldhoven, waar hij inmiddels weer weg is), Jelle Dijkstra (van Sluis naar Zwartewaterland), Jan Eshuis (van Alphen aan den Rijn naar Leidschendam-Voorburg, inmiddels in het Overijsselse Hengelo) en Jan Nauta (Maastricht naar Leiden).

Gemeentesecretaris worden in een gemeente met meer dan 100 duizend inwoners is niet zo gemakkelijk. Ida Oostmeijer maakte van het kleinere Assen, dat natuurlijk wel een provinciehoofdstad is, de overstap naar 100-duizend-plus-gemeente Emmen. Ina Sjerps verruilde haar interim-schap in De Ronde Venen voor de functie van gemeentesecretaris in Apeldoorn. En Jan van Ginkel promoveerde van fusiegemeente Molenwaard, dat in 2011 nog niet bestond, naar Schiedam.

Overstappers met ervaring in gemeenten met meer dan 100 duizend inwoners hebben een fors streepje voor: Jan Nauta (van Maastricht naar Leiden), Piet Buijtels (van Haarlemmermeer naar Maastricht) en Carel Brugman (van Leeuwarden naar Haarlemmermeer). De meest opvallende promotie was de overstap van Arjan van Gils, die na de in gang gezette reorganisatie van het ambtelijke apparaat in Rotterdam de ambtelijke reorganisatie van Amsterdam en zijn stadsdelen ter hand mocht gaan nemen.