Vergrijzing van het ‘zware koper’

In krimpdorpen staat het verenigingsleven onder druk. Tenzij er een paar doorbijters zijn, die zowel de bevolking als de gemeente op sleeptouw nemen. ‘Het besef dat mensen zelf tot heel veel in staat zijn, moet in de gemeentehuizen nog komen.’

Bevolkingsdaling gaat in steeds meer delen van het land de beleidsagenda bepalen de komende jaren. In een serie artikelen besteedt Binnenlands Bestuur aandacht aan gevolgen van krimp. 

DEEL 5: Verenigingsleven

Na een ongeëvenaarde tolerantie (16 procent) en een vriendelijke, flexibele en vastberaden mentaliteit (13 procent) beschouwen Nederlanders betrokkenheid bij het verenigingsleven (10 procent) als hun sterkste punt. Dat blijkt uit het laatste Continu Onderzoek Burgerperspectieven van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), eind vorig jaar. Lager opgeleiden zijn overigens bijna twee keer zo positief over het verenigingsleven dan hoger opgeleiden.

Volgens de Sociale Staat van Nederland, eveneens uit 2011, behoren we qua verenigingsleven ook Europees tot de top. We moeten alleen de Denen voor ons dulden. De afgelopen jaren is het aantal Nederlanders dat lid is van een vereniging zelfs licht gestegen: van 67 procent in 2004 tot 70 procent in 2010. Dat ook kwijnende instituties als kerken en vakbonden als verenigingen zijn meegeteld, geeft deze cijfers nog meer glans.

Gaat het echt zo goed? Of ziet het SCP iets over het hoofd? Al googelend lijken vooral muziekverenigingen het moeilijk te hebben. ‘Zoals bij vrijwel alle muziekverenigingen worden ook wij geconfronteerd met een dalend ledenaantal’, schrijft Harmonie-orkest St. Petrus uit Gulpen. De mondharmonicavereniging uit het Friese Oosterwolde zoekt nieuwe leden, evenals muziekvereniging OZOD uit Geldermalsen.

‘Eén van de problemen is de vergrijzing van het zware koper (baritons, trombones)’, meldt de verenigingssite. ‘Op de een of andere manier zijn dat geen instrumenten die jonge kinderen aanspreken. Dat de vergrijzing een serieus probleem is geworden, bleek bijvoorbeeld tijdens de spelweek: één van de koperblazere blesseerde zich die dag ernstig met als gevolg dat de rondgang met OZOD door het dorp niet kon doorgaan.’

Of dit de jeugd aanmoedigt om het zware koper ter hand te nemen, valt te bezien.

Nekslag
Hans Verheijen, burgemeester van Mill en Sint Hubert en voorzitter van de Landelijke Vereniging voor Kleine Kernen (LVKK) ziet het verenigingsleven in dorpen bloeien, maar wel op een steeds smallere basis. ‘Vooral voor de klassieke bestuursfuncties wordt het moeilijker kandidaten te vinden. Daarnaast zien we soms dat een dorp niet op eigen kracht de weg naar boven vindt. Mensen die in actie kwamen, raken gefrustreerd doordat ze hun alles in de strijd gooien, zonder resultaat. Niet zelden geeft de opstelling van de gemeente ze de nekslag. Het dorp wil iets, maar de gemeente werkt tegen. Dan zie je de energie uit een lokale gemeenschap verdwijnen.’

Een voorbeeld is het Friese Sint­johannesga (1.100 inwoners, gemeente Skarsterlân), waar het verenigingsleven het zwaar heeft. De gymnastiekvereniging dreigt het loodje te leggen. ‘Ondanks dat het bestuur er van alles aangedaan heeft om de vereniging in leven te houden, wordt dit door de leden niet geapprecieerd.’ De dorpssite staat vol onheil. ‘Een vereniging zonder bestuur is als een land zonder regering.’ In 2009 maakte Sintjohannesga een dorpsvisie, waarin een mulitifunctioneel centrum een belangrijke rol speelt. In april van dit jaar besloot de raad van Skarsterlân het project af te blazen wegens ‘financieel en inhoudelijk onvoldoende draagvlak onder de bevolking’ en het al toegezegde krediet van 220.000 euro weer terug te sluizen naar de algemene middelen.

De LVKK zet zich in voor dorpen die een steuntje in de rug nodig hebben. Klaas Westerbeek hielp al dorpen in de Achterhoek, Rivierenland en rondom Nijmegen, als vrijwillig procesbegeleider. Hij herkent de spanning tussen lokale gemeenschap en gemeente. ‘Als er sprake is van een vechtrelatie, krijg je heel moeilijk iets van de grond.’ Maar over het algemeen ziet Westerbeek ook in gebieden waar de bevolking krimpt of vergrijst volop verenigingsactiviteit. ‘De mensen lijken juist wat dichter naar elkaar toe te kruipen’, zegt hij. ‘Waar ik kom, zie ik ongelooflijk veel gemotiveerde mensen, die bereid zijn het voortouw te nemen. In een dorp als Barchem (1.800 inwoners, gemeente Lochem, JM) gebeuren de meest fantastische dingen. Niet minder dan 26 verenigingen maken gebruik van dorpshuis ‘t Onderschoer. Men kegelt, schiet, sport en vergadert er. Echt ongelooflijk, zoveel vitaliteit.’

Volgens Westerbeek is een belangrijke voorwaarde voor een bloeiend verenigingsleven de aanwezigheid van een basisschool. ‘Als er geen kinderen meer zijn, dan stokt de aanwas.’ Maar het echte verschil maken volgens hem de lokale trekkers die zich door niets en niemand uit het veld laten slaan.

Klootschieten
Marianne Wieggers is er zo een. Sinds vorig jaar is ze ‘dorpscontactpersoon’ in Teuge (800 inwoners, gemeente Voorst). Nadat de provincie Gelderland de beleidsregel ‘Gemeenschapsvoorzieningen en sociale cohesie op het platteland’ had ingevoerd, peuterde Wieggers in 2010 het maximale bedrag van 20.000 euro los voor uitvoering van een Plan van Aanpak dat de bewoners van Teuge nader tot elkaar moest brengen. Sinds vorig jaar is ze daar fulltime mee bezig. Ondanks dat het inwonertal licht terugloopt en de vergrijzing toeneemt, draait het verenigingsleven op volle toeren. De voetbalclub (waar ook kan worden gegymd en gevolleybald) heeft meer leden dan het dorp inwoners. ‘Mensen komen vanuit Apeldoorn onze kant op. De tennisvereniging, de klootschietvereniging, het loopt allemaal prima’, zegt Wieggers. Tachtig procent van alle Teugenaren is lid van de Vereniging Algemeen Belang, die 101 jaar bestaat.

Als dorpscontactpersoon en tevens secretaris van Algemeen Belang zorgt Wieggers dat alles en iedereen met elkaar verbonden blijft. ‘Wij maken gebruik van de vergrijzing. De woningcorporatie vroeg onlangs per brief aan onze zeventigplussers of ze niet liever in Twello wilden komen wonen. Moet je nagaan, die mensen wonen hier met plezier en dan krijgen ze te horen dat ze een woning bezet houden. Ik heb de corporatie laten weten dat ze dat nooit meer moeten doen. Onze ouderen blijven hier zo lang mogelijk wonen, omdat we ze nodig hebben. We gebruiken hun talenten om kinderen te leren breien, banden plakken, koken en tuinieren. Tegelijkertijd leren die kinderen de ouderen met een pc en een mobiele telefoon om te gaan. En iedere maand gaan we samen uit eten. De leerlingen van groep 7 en 8 doen de bediening. Daar is altijd een wachtlijst voor.’

Bij gebrek aan een café en een kerk is voor het sociale leven een belangrijke rol weggelegd voor het dorpshuis. Voor de bouw kreeg Wieggers 4,5 ton bij elkaar, van nationale fondsen. Het gebouw is aan de sportvereniging gebouwd, ze delen de keuken. ‘Het gaat allemaal met gesloten beurs en het zorgt weer voor versterking van het onderlinge contact.’

Klein hypotheekje
In het Groningse Oostwold (670 inwoners, gemeente Leek) was Evert van Vliet vrijwel de enige die kansen zag toen de gemeente liet weten dat het dorpshuis weg moest. ‘We hadden de kaartvereniging en de sjoelvereniging en ieder deed zijn eigen dingetje. Maar al in 2002 zagen een paar mensen dat alle verenigingen op den duur zouden verdwijnen als we zo zouden doorgaan. Het woord krimp viel toen nog helemaal niet. Maar toen kwam dus die brief van de gemeente. De mensen hier voelden zich enorm bedreigd. Ze hadden het dorpshuis zelf gebouwd. Ik heb gepraat als Brugman om iedereen ervan te overtuigen dat ze het niet als een bedreiging moesten zien, maar als een eenmalige kans om het verenigingsleven een nieuwe boost te geven.

Maar binnen een maand was iedereen om: we lieten de gemeente weten dat we wilden praten over een multifunctionele accommodatie.’ De gemeente schrok ervan: te duur, te ambitieus. ‘Toen hebben we certificaten uitgegeven, waarmee de inwoners zelf mede-eigenaar konden worden. Dat leverde 20.000 euro op, een schijntje vergeleken bij wat we nodig hadden. De belangrijkste winst was de enorme betrokkenheid die ervan uitging. Mensen lanceerden allerlei ideeën en zo kwam het elan terug in Oostwold.’

Van Vliet haalde een half miljoen op in subsidieland – ‘voor goeie ideeën is nog steeds veel geld’ – en nog eens een kwart miljoen bij het bedrijfs­leven. ‘Verder had ons dorpshuis gespaard en waren de grond en het gebouw van het dorp. Om de nieuwe accommodatie te realiseren, hoefden we nog maar een klein hypotheekje te nemen.’

Buurtsuper
In juni vorig jaar kon multifunctioneel centrum De Gaveborg de deuren openen. Daarin zijn niet alleen vijftien verenigingen gevestigd, maar ook een basisschool en een café. Het fitnesscentrum trekt klanten uit de wijde omgeving. En als klap op de vuurpijl heeft onlangs een buurtsuper de deuren geopend, die wordt gerund door een coöperatieve vereniging waarvan 190 huishoudens uit het dorp lid zijn. ‘De winkel is van het hele dorp’, zegt Van Vliet. Terugkijkend begrijpt hij zelf ook niet hoe het zo heeft kunnen lopen.

‘Oostwold was een achtergebleven uithoek van Leek en iedereen zei dat wat wij wilden helemaal niet kon. Ik heb altijd gezegd: als je wilt dat het met je eigen omgeving beter gaat, dan moet je je hand niet ophouden, maar uit de mouwen steken. We hebben uiteindelijk tegen de gemeente gezegd dat we helemaal geen geld willen, maar soms wel een beetje ondersteuning om iets op poten te zetten. Maar ik merk dat ambtenaren dat helemaal niet begrijpen. Het besef dat mensen zelf tot heel veel in staat zijn, moet in de gemeentehuizen nog komen.’

Kleine kernenvoorzitter Hans Ver­heijen herkent dat. ‘We praten over burgerschap, maar in de praktijk blijken we het moeilijk te vinden daar vorm aan te geven. Door opleidingsniveau, inkomen en netwerkvaardigheden is de burger van nu tot veel meer in staat dan toen de staat alles voor hem ging regelen. Burger en overheden moeten nu allebei van hun rollen afkicken. We moeten van burgerparticipatie naar overheidsparticipatie.’