Verandering kan ook leuk zijn

Dennis Straat maakt zich grote zorgen om klimaatverandering. Daarom stapt hij na een lange staat van dienst uit het openbaar bestuur, want daar komt de noodzakelijke koerswijziging niet vandaan. ‘Ik zie de onmacht van het politieke systeem.’

De burgemeester gaat weer studeren: klimaatpsychologie

Zaankanter Dennis Straat gooit het over een andere boeg. Eigenlijk heeft hij dat al gedaan. De waarnemend burgemeester van het West-Friese Medemblik koopt duurzaam in, eet minder vlees, gaat met de trein op vakantie en pakt vaker de fiets. 

‘En daar ben ik een gelukkiger mens van geworden’, zegt Straat (52), die na een lange carrière in het openbaar bestuur een ‘sprong in het diepe’ maakt. De VVD-bestuurder keert terug naar de schoolbanken. Hij wordt gediplomeerd ‘gedragsveranderaar’. ‘Ik gun mijzelf de tijd om na te denken over de vraag wat nodig is om het klimaatgedrag van mensen te veranderen.’ Student Dennis Straat kan eenvoudig met de trein en de metro naar het Wibauthuis, om daar aan de Hogeschool van Amsterdam (HvA) de gloednieuwe studie klimaatpsychologie en -gedrag te studeren. 

‘Maar ik ben van plan om met de fiets te gaan. Vanuit Zaandam is dat best te doen’, zegt de milieubewuste Straat in het Wognumse café Stam. Geen studentenkamer voor de (ex-)burgemeester dus, maar een cultuurschok wordt het wel. Voor hem én voor zijn medestudenten. Waarom de HvA en niet de nieuwe burgemeester van Olst-Wijhe (Straat was Statenlid in Overijssel) of Zeist (Straat was gedeputeerde in Utrecht)? Straat: ‘Velen dachten inderdaad dat ik weer ergens burgemeester zou worden. Niemand verwachtte deze keuze. Het burgemeesterschap is eervol en afwisselend, maar je zit ook erg op het proces. Je belevingswereld in het openbaar bestuur is beperkt. Je bent met van alles en nog wat bezig, maar wel altijd in het politiek-bestuurlijke systeem. Zelfs als wethouder en gedeputeerde vlieg je laag over. Het is niet je rol om de diepte in te gaan.’ 

Onmacht 

Juist die verdieping begon Straat te missen in het openbaar bestuur. ‘Vooral bij complexe en urgente vraagstukken waarmee we te maken hebben. Op het gebied van klimaat en duurzaamheid kriebelde het al wat langer’, zegt Straat over zijn persoonlijke gedrevenheid. ‘Ik zie de onmacht van het politieke systeem om de klimaatcrisis goed aan te pakken. In onze verdeelde samenleving rollen er altijd compromissen uit. Dat is ook begrijpelijk. De een wil dit, de ander wil dat. De vliegtaks is daarvan een mooi voorbeeld. Er wordt over gesoebat, er komt in het midden iets uit en niemand vliegt er een kilometer minder om. Het gedrag is niet veranderd; vliegen is alleen duurder geworden.’ 

Bij grote vraagstukken zoals de klimaatcrisis, moeten er volgens Straat simpelweg harde keuzes worden gemaakt. ‘En dat lukt in ons politiek-bestuurlijke systeem dus niet of nauwelijks. Dat komt ook omdat de politiek bij grote vraagstukken als het klimaat niet leidend is, maar volgend. 

De politiek beweegt pas als de samenleving in beweging is gekomen en draagvlak is ontstaan. Dat is dan niet het werk van de politiek geweest, maar het resultaat van het publieke debat, waarin de wetenschap, media en actievoerders een grote rol spelen. Als je, zoals ik, behoefte hebt aan verdieping en ziet dat grote bewegingen niet meteen vanuit de politiek komen, maar in de klimaatdiscussie wél iets wilt betekenen, dan moet je het openbaar bestuur uit. Ik kies voor de wetenschap.’ 

En dus schreef Straat zich, samen met 34 anderen, in voor de nieuwe master klimaatpsychologie en -gedrag in Amsterdam. Ben je wethouder geweest, gedeputeerde, burgemeester – aanzien, auto, ambtsketen, secretariaat, voorlichters, dikke deuren – en dan zit je in het Wibauthuis tussen de studenten. ‘Heel verfrissend’, reageert de burgemeester van Medemblik (tot 26 september). ‘Je moet ervoor oppassen in het openbaar bestuur dat je normaal gaat vinden wat in het gemeentehuis om jou heen is georganiseerd. Ik vind dat als nuchtere Noord-Hollander niet zo ingewikkeld. Ik weet heel goed dat ik straks dingen zelf moet doen die nu nog voor mij worden gedaan. Ik vind het werk van burgemeester ontzettend leuk, maar ik blijf wel realistisch.’ 

Urgentie 

De kennismakingweek in zijn geboortestad zit erop. En? Slempen en vegetarische bitterballen? Straat moet lachen. ‘Het zijn allemaal werkende mensen. Dat is echt anders dan bij andere studies. Eind twintigers, veelal dertigers en veertigers en een enkele vijftiger, zoals ik. Ik was de enige burgemeester en vast de enige VVD’er. Een mooie en diverse groep die, net als ik, worstelt met het praktiseren van klimaatbewust gedrag. Allemaal gedreven en fanatiek. We voelen de urgentie. Sommigen zijn bereid om heel ver te gaan: demonstreren, actievoeren, jezelf vastplakken. Dat doe ik niet. Ik kom uit de politiek-bestuurlijke koker, dan is het toch interessant om met elkaar in gesprek te gaan en samen aan een transitieproject te werken?’ 
 

En als Extinction Rebellion straks weer de A12 bezet? Straat: ‘Als mijn medestudenten mij vragen wat ik als burgemeester zou hebben gedaan? Dan zeg ik dat ik blij ben dat ik niet de burgemeester van Den Haag ben, maar dat ik uiteindelijk dezelfde afweging als Jan van Zanen zou maken. Je wilt niet dat je stad onbereikbaar is. Tegelijk zitten er mensen op de A12 die zich enorm veel zorgen maken om het klimaat, en die zorgen deel ik.’ 

Straat geeft grif toe dat zijn milieubewustzijn nog niet zo oud is. ‘Ik was niet haantje de voorste.’ En hij moet er iedere dag moeite voor doen. ‘Mijn bewustzijn is in de loop der jaren gegroeid’, zegt hij. Dat zelfs het schijnbaar futiele effect van de handel en wandel van de Straatjes op het milieu er mag zijn, bijvoorbeeld. En dus ging hij deze zomer met zijn eega met de trein op vakantie. Naar het noorden van Zweden nog wel, een tocht van 2.500 kilometer. Met de trein van Amsterdam naar Stockholm, en door naar Kiruna. 

Wat een gedoe. Dat doe je toch met het vliegtuig? Die vliegtuigen gaan toch wel. Straat: ‘Die redenering snap ik heel goed, maar verandering begint bij jezelf. Ik doe mijn best om na te denken over het effect van mijn eigen gedrag op het milieu. En het hoeft niet erg te zijn om je gedrag te veranderen. Verandering kan ook leuk zijn. Waarom zie je zo’n treinreis niet als een avontuur? We hebben vijf dagen door Europa gereden – Hamburg, Kopenhagen Stockholm gezien. We hebben er een feestje van gemaakt.’ 

Gewoonte 

Maar ingewikkeld is het wel, dat duurzame leven en werken, erkent Straat. Zeker als burgemeester van Medemblik (46.000 inwoners), met zijn tientallen dorpen en buurtschappen. Straat: ‘In een grootstedelijke regio is dat veel gemakkelijker. Wie gaat er nou met de auto naar Amsterdam? Gedeelde mobiliteit wordt in de steden heel gewoon. De afstanden hier in West-Friesland zijn best groot. Je moet naar iemand toe, met een bos bloemen naar een diamanten echtpaar. Ik zou er best naartoe willen fietsen, en op zich zou dat misschien ook wel kunnen, maar ik merk dat ik in de praktijk vaak uit gewoonte de auto pak. Dan vind ik het toch te ingewikkeld. Het is mij niet goed gelukt om hier het goede voorbeeld te geven, zeg ik eerlijk. Tegelijk: ik ben mij daarvan bewust. Ik maak mij grote zorgen om het klimaat, dan mag je jezelf best wat meer uitdagen. Zo’n treinreis naar Zweden maak je niet voor het gemak. Het is wel ingewikkeld. Als we dat niet verbeteren, veranderen we het gedrag van mensen niet.’ 

Om te leren wat er gezegd en gedaan moet worden om het klimaatgedrag van mensen wél te veranderen, krijgt Straat de komende twee jaar de tijd; twee dagen in de week als student (één lesdag in de week in de hoofdstad en één lesdag zelfstudie) en wie weet een paar dagen bij een milieuorganisatie. Om uit te groeien tot specialist in klimaatbewust gedrag. Niet van jezelf, maar van anderen. Straat: ‘De urgentie van het vraagstuk vraagt daarom.’ Behalve dan dat de urgentie van de één niet de urgentie van de ander is. In de Haagse Moerwijk maken mensen zich andere zorgen dan in het Statenkwartier. Er staan in ieder geval geen elektrische auto’s voor de deur. 

Straat: ‘Dat weet ik heel goed, en daarom moet je je in de klimaatdiscussie vooral richten op de mensen voor wie het klimaat een vervan- mijn-bed-show is. Mensen kunnen kiezen voor milieubewust gedrag omdat ze om het klimaat geven, maar dat zouden ze ook kunnen doen omdat het goedkoper is. Mensen ruilen hun auto bijvoorbeeld in voor een elektrische deelauto.’ 

Frikandellen 

Mensen hebben hun eigen gewoontes en hun weerstanden, en het is de kunst om die te doorbreken, aldus Straat. ‘Want er moeten normen worden gesteld en maatregelen worden genomen. Maatregelen die pijn doen. Maar ze moeten wel tot een gedragsverandering leiden. Aan symboolpolitiek heb je niets. Je kunt de reclames op vlees in de bushokjes verbieden, maar gaan mensen daardoor minder frikandellen eten? We schieten als overheid vaak met hagel op dit soort dingen. We verbieden die reclames, maar wat bereik je ermee? Je organiseert misschien wel zoveel weerstand dat mensen juist frikandellen gaan eten. En trouwens, de overheid kan wel iets van die reclames vinden, maar ze gaat niet over ons eetgedrag.’ 

Dat is precies wat hoogleraar Paul Frissen begin dit jaar zei in Binnenlands Bestuur naar aanleiding van zijn nieuwe boek De integrale staat. De staat moet bij kwesties als geluk, moraal en waarden en het goede leven zijn plaats kennen. ‘Ik mag als burger iedere dag de straat opgaan om een bepaalde levensstijl te propageren, de overheid behoort dat niet doen. Zij komt namelijk altijd in de verleiding om burgers een bepaald soort gedrag verplichtend voor te schrijven’, aldus Frissen. 

Dreigt dat gevaar niet ook als we ons klimaatgedrag moeten gaan veranderen? ‘Maar het is inherent aan het systeem dat de overheid, bijvoorbeeld als het gaat om klimaat, wel iets bepaalt’, reageert Straat. ‘Als liberaal zal ik nooit willen bepalen wat mensen moeten doen. Als je dat doet, gaan mensen zich verzetten. Maar de overheid is er wel om te bepalen hoe de samenleving wordt ingericht. En dat heeft effect op ons persoonlijk leven. Misschien wil Frissen alleen een overheid die volgt, maar ik wil nu juist een overheid die leidt als het om ons milieubewustzijn gaat.’