Gemeenten moeten ‘preventiever’ zijn op rellen

Kan het online gebiedsverbod juridisch door de beugel? Zo ja, dan wordt het mogelijk een nieuw juridisch instrument dat burgemeesters kunnen inzetten tegen online aangejaagde ordeverstoringen. Gemeenten moeten zich hierin bewegen van reactief naar preventief, blijkt uit een rapport van de Thorbecke Academie van NHL Stenden in opdracht van Noord-Holland Samen Veilig.

Online oproep

‘Een paar jaar geleden was er een online oproep van een pro Zwarte Piet-beweging voor een actie met zoveel mogelijk mensen met een datum erbij. In paar uur explodeerde dat. De oproep kreeg heel veel steunbetuigingen’, aldus burgemeester Ronald Wortelboer van de gemeente Stede Broec na een vraag om een voorbeeld van een online aangejaagde ordeverstoring in zijn gemeente. ‘Karakteristiek voor deze ordeverstoringen is dat zij gemakkelijker, sneller en groter zijn geworden.’ Wortelboer is bestuurlijk ambassadeur van het project Online Orde, onderdeel van de landelijke City Deal Lokale Weerbaarheid Cybercrime. Hij constateert dat mensen de online wereld misbruiken om de openbare orde en veiligheid in gemeenten te verstoren. ‘Online uitingen en oproepen leiden steeds vaker tot maatschappelijke onrust’, schrijft hij in het voorwoord van het rapport van NHL Stenden.

Complexe dynamiek

De burgemeester wijst op een tweede beweging: de aantrekkingskracht op ‘radicalere types met andere doelstellingen’. ‘In combinatie met gegevens van de politie komt dat naar voren en daarop kun je dan acteren. De datum van de pro-Zwarte Piet-demonstratie was ver vooruit. Die ervaring hebben we nu. We gingen in gesprek met hen, want je kent ze, en maakt duidelijk wat het effect is. Dat landt dan. De actie is toen afgeblazen. Dat betekent overigens niet dat het stopt. De dynamiek is complexer geworden.’

Extreem

De ‘online aangejaagde ordeverstoringen’ kwamen in een stroomversnelling tijdens de coronacrisis. ‘De coronatijd was extreem’, zegt Maike Borst, digitaal specialist van de politie en coördinator van de internet Ondersteuningsgroep eenheid Noord Holland, tijdens een persgesprek op het gemeentehuis van Stede Broec. ‘Er zijn altijd actiegroepen, maar online wordt het veel makkelijker een grote groep. Met corona zag je heel duidelijk: we gaan dit met elkaar doen. Hooligans en ‘Moederhart-vrouwen’ konden dan samen optrekken. Je krijgt een andere problematiek, want de aantallen kunnen oplopen tot 30.000 á 40.000 mensen. Het is de kunst en de kracht om te zien of het ook echt gebeuren gaat.’

Nieuw terrein

De onderzoekers vielen dus met hun neus in de boter toen zij in het tweede half jaar van 2021 in 32 gemeenten van het samenwerkingsverband Noord-Holland Samen Veilig in kaart mochten brengen welke interventies die gemeenten de afgelopen jaren hadden ingezet tegen deze ordeverstoringen en in hoe zij omgingen met online signalering. ‘Onze grootste bevinding is dat elke gemeente ermee te maken heeft gehad’, vertelt Sipke de Vries, docent-onderzoeker bij NHL Stenden. ‘Tijdens corona kwamen mensen erachter: niks mag fysiek, maar online kunnen we ons goed organiseren. Dat was nieuw terrein voor veel gemeenten. Vaak zitten ze nu nog te veel op de fysieke en reactieve kant.’

Interventiekaart

Overigens gaat het niet alleen om oproepen tot avondklokrellen, demonstraties tegen 5G of illegale feesten. Er waren ook niet corona-gerelateerde online oproepen, zoals over pedojagers en drillraps. Het project Online Orde leverde onder meer een juridische handreiking en een interventiekaart op. De eerste interventie valt op: doe niets. De Vries legt dat uit: ‘Een interventie kan werken als rode lap op een stier. In het onderzoek gaven meerdere gemeenten aan ‘liever niets te doen’. Ze vinden het ‘goed om daarbij stil te staan'. Maar het hangt hier ook van de locatie af, aldus Willem Bantema, onderzoeker en lector bestuur en digitalisering bij NHL Stenden. ‘Een demonstratie op de rand van de gemeente is minder erg dan in het centrum.’

Creatieve interventies

Wortelboer spreekt van een ‘dynamisch proces’. ‘Je probeert de trend te zien, de dynamiek te doorgronden. Zelf trad hij niet op bij zogenoemde ‘stille protesten’ in zijn gemeente over ‘leugens van de pers’. ‘Dat ging keurig.’ Bantema spreekt van ‘creatieve interventies’ die je maar een keer kunt doen, zoals de burgemeester die koffie ging uitdelen aan demonstranten die zogenaamd gingen ‘koffie drinken’. ‘Je kunt ook een tegenvlog doen als burgemeester, maar dat kan niet elke week.’

Tegengeluid

Er kan ook online een tegengeluid komen, waardoor een protest niet doorgaat. ‘Soms treedt de burger zelf op’, aldus Borst. ‘Er zijn grote Telegram-groepen en daar zijn dan mensen die deze groep verstoren, zodat ze niet meer normaal kunnen communiceren of kunnen afspreken.’ De politie is ook blij met meldingen van burgers. ‘Dat gebeurt regelmatig.’ Dat is misschien niet zo gek want de onderzoekers schrijven dat ordeverstoringen die niet online worden aangejaagd zelfs de uitzondering lijken. ‘Kleine gemeenten hebben er sinds corona ook mee te maken. Dat maakt de zaak urgenter’, aldus De Vries. ‘Toen waren gemeenten vaak reactief, maar liever pak je dit aan de voorkant aan.’

Protocol

Gemeenten moeten van reactief naar preventief, adviseren de onderzoekers. Dat vraagt om een nieuwe benadering en werkwijze. Wortelboer hoopt te komen tot een protocol. ‘De brandweer blust branden, maar doet ook aan brandpreventie. Ik denk dat we naar een dergelijke adviserende rol toe moeten.’ Hij noemt ook de bedreigingen richting politieke ambtsdragers. ‘Woorden hebben effect, maken we duidelijk. Het is een zaak van lange adem, gedragsbeïnvloeding. Dan kom je meer aan de voorkant.’ Ook desinformatie valt hieronder: waarom worden mensen bang? ‘Als gemeente wil je niet bijdragen aan polarisatie, dus tegenspreken helpt niet. Wel kun je zeggen: dit zijn de feiten. Je moet goed nadenken hoe je dat aanvliegt. Het blijft maatwerk. Je moet dus ook weten wie het zijn.’

Eigen verantwoordelijkheid

Gemeenten noemen de hoeveelheid online platforms en het besloten karakter ervan een ‘knelpunt’. Wortelboer erkent dat hier een ‘ingewikkeldheid’ zit. ‘De samenleving verwacht iets van ons, maar we moeten wel binnen wettelijke kaders blijven. Je zoekt vanuit jouw informatiepositie wat je kunt. Af en toe moet je geluk hebben met signalen. Je kunt dan bestaand juridisch instrumentarium inzetten, zoals een last onder dwangsom, of opbouwen, zoals met het online gebiedsverbod, en kijken wat wel en niet werkt.’ Als hij in gesprek gaat met de organisatie van een demonstratie helpt dat ook, vertelt Wortelboer. ‘Ik vertel ze wat er kan gebeuren en dat de verantwoordelijkheid bij hen ligt. Die eigen verantwoordelijkheid benoemen is heel belangrijk: uw oproep heeft consequenties.’

Den Haag

Bantema vult aan dat het gebrek aan vertrouwen in de overheid onderdeel is van het probleem. ‘Dan is het bijvoorbeeld contraproductief om met een bepaalde reden toch in zo’n besloten groep te gaan. Je kunt dan beter de wijk in en de digitale wijkagent gebruiken. Die zijn op straat.’ Borst vertelt dat digitale wijkagenten andere agenten wijzer maken over de digitale wereld. ‘En jongerenwerkers zijn heel belangrijk.’ De Vries hoopt dat door het project Online Orde het thema in Den Haag ook ter sprake komt. ‘Het is mooi dat dit vanuit de regio komt en het is goed om dit te blijven onderzoeken.’