Utrecht blij met ethisch beslissingsmodel data-projecten

Utrecht Data School (UDS) heeft deze week een instrument beschikbaar gesteld waarmee organisaties hun ethisch bewustzijn bij nieuwe data-projecten tegen het licht kunnen houden. Het model draagt de naam 'De Ethische Data Assistent' (DEDA). Data analisten van gemeente Utrecht hielpen bij de ontwikkeling van het DEDA-model en zijn enthousiast.

Wat is het DEDA-model?

DEDA is -in het kort- een methode om in een team op ethische vragen te reflecteren. Het DEDA-model kan in een organisatie worden geïmplementeerd door middel van een DEDA-workshop voor data-teams of projectleiders. Hierbij wordt een poster gebruikt, waarop alle ethische aspecten die bij data-projecten relevant kunnen zijn, aan bod komen. Er is ook een DEDA-app voor pc, tablet en telefoon voor projectleiders. Wie de app gebruikt, kan met één druk op de knop een verslag printen dat kan worden gebruikt als verantwoording voor de keuzes die voor, tijdens en na afloop van een data project zijn gemaakt. Als een organisatie de werkwijze van DEDA onder de knie heeft, kan het zelf doorgaan met het implementeren van ethisch bewustzijn bij besluitvorming over data-projecten. Bij de ontwikkeling was er een grote rol weggelegd voor consultant Aline Franzke van UDS.

Essentiële vragen beantwoorden

Het beantwoorden van vragen van het model zorgt ervoor dat betrokkenen bij een data-project stilstaan bij diverse essentiële zaken, zoals de verantwoordelijke aanwijzen, doelmatigheid bepalen, eventuele privacy-risico's vaststellen en de wijze waarop de data gevisualiseerd wordt. Nu wordt er nog vaak vanuit een onderbuikgevoel over ethiek gesproken bij data-projecten. Het DEDA-model zorgt ervoor dat het gesprek over data ethiek gestructureerd kan verlopen en goed beargumenteerd wordt. 'Het is niet zo dat er een eenduidig advies uit het model komt wanneer alle stappen zijn doorlopen', aldus Mirko Tobias Schäfer, directeur van UDS.  'DEDA zorgt ervoor dat er in de projectvoorbereiding geen belangrijke onderdelen onderbelicht blijven. Door het model goed te volgen en de vragen te bespreken met de betrokkenen, zorg je er als organisatie voor dat er over ieder onderdeel goed is nagedacht.' 

Aanvulling op PIA

Gemeenten gebruiken bij data-projecten doorgaans het door VNG opgestelde Privacy Impact Assesment (PIA), om te bepalen welke privacy-risico's er bij projecten kunnen optreden. Er is echter meer mogelijk dan alleen bestaande wetgeving aanhouden, stelt Schäfer. Hij vindt dat de kennis van gemeenten over hun data-projecten vaak niet voldoende is. Dat resulteert wel eens in fouten, maar juist ook in te voorzichtig handelen. 'Bij een melding bij Autoriteit Persoonsgegevens (AP) van een datalek, weten gemeenten soms slecht te verwoorden wat zij precies verkeerd hebben gedaan en wat de oorzaak is geweest. Wanneer je een project start, moet je ook informatie paraat hebben op vragen over privacy-voorwaarden. Ook vinden projecten soms geen doorgang terwijl er geen regels door worden overtreden.' Het is noodzakelijk om bij een datalek gelijk te weten wie er verantwoordelijk is voor een project en wat er precies gebeurt met de data. Die informatie moet ook aan burgers gegeven worden, vindt Schäfer. 'Met DEDA stellen deze  ambtenaren voorafgaand aan een project deze vragen aan zichzelf.'

'Eerlijk zijn naar anderen en jezelf' 

Bij de ontwikkeling van DEDA werden data-analisten van gemeente Utrecht betrokken. Data-scientist Ling-Po Shih is één van de eerste testers van het model. Hij raadt het aan voor collega's. 'De verschillende hoofdstukken in het DEDA-model helpen je goed op weg bij het opstarten van een project en zorgen ervoor dat alle thema's behandeld worden. Daarbij word je aangemoedigd om na te denken over wie de data gaat, hoe deze verkregen is en op welke wijze deze in kaart is gebracht. Het gaat er daarbij om dat je eerlijk bent naar anderen en naar jezelf.' Shih vindt het ethisch model ook een toegevoegde waarde bij de wetgeving die er nu is met data-projecten. 'Je kan met een nieuw project aan de wet voldoen, maar deze kan in de toekomst mogelijk zomaar veranderen. Het is daarom belangrijk dat je niet alleen let op de regels, maar ook op ethisch bewustzijn.' Het instrument leidt volgens Shih ambtenaren beter op. 'En daar is een enorme behoefte aan, merk ik om mij heen. Voor veel ambtenaren zijn data-projecten een onbekend gebied. Er wordt veel geprobeerd en er is weinig ervaring. Niemand wil het graag fout doen.'