Provinciaal toezicht op Gelderse gemeenten ondermaats

Het toezicht van de provincie Gelderland op de domeinen Archief & informatiebeheer en Omgeving is al jaren gebrekkig en niet conform beleid. Dat is de harde conclusie van de Rekenkamer Oost-Nederland in het rapport ‘Tekort aan toezicht’.

Concrete signalen

Provincies zijn verantwoordelijk voor het toezicht op gemeenten, gemeenschappelijke regelingen en waterschappen, bij de uitvoering van een aantal wettelijke taken zoals het omgevingsrecht, ruimtelijke ordening, huisvesting van statushouders, monumenten en archeologie. Met het toezicht op de gemeentefinanciën en de huisvesting statushouders is in Gelderland weinig tot niets mis, maar op de domeinen Archief & informatiebeheer en Omgeving blijkt de basis van het provinciaal toezicht gebrekkig. Daar is volgens de rekenkamer geen sprake van systematisch toezicht en de provincie heeft geen actueel beeld of de gemeenten wel voldoen aan hun wettelijke medebewindstaken. Het meest recente totaalbeeld dateert uit 2017 – dik zeven jaar geleden. En dat ondanks de risico’s die toen al in beeld waren en concrete signalen die om aandacht vroegen.

VTH-stelsel

Weliswaar gaf Gelderland in 2022 een aanzet het systeemtoezicht op het gebied van Omgeving weer op te pakken en voerde een nulmeting uit – in 2023 gevolgd met een vervolgmeting. Een belangrijke aanleiding voor de meting was het rapport ‘Om de leefomgeving. Omgevingsdiensten als gangmaker voor het bestuur’ van de Commissie Van Aartsen uit 2021 waarin geconcludeerd wordt dat er verbeteringen nodig zijn in het stelsel van vergunningverlening, toezicht en handhaving (VTH) en dat gemeenten daarin een belangrijke rol hebben. De Gelderse toezichthouders concludeerden in de nulmeting dat slechts 5 van de 51 gemeenten de basisdocumenten op VTH-gebied op orde hadden. De resultaten van de vervolgmeting waren nauwelijks beter: 80 tot 88 procent van de gemeenten in de provincie voldoet niet aan de wettelijke kaders.

Erfgoed

Ook op het gebied van erfgoed waren er signalen die om aandacht vroegen. In 2020 publiceerde de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed het rapport ‘Een lappendeken’. Daarin staat dat twee provincies geen invulling geven aan het toezicht op monumentenzorg: Gelderland en Noord-Holland. De provincie Gelderland zet op dit moment, in tegenstelling tot sommige andere provincies, nog steeds niet in op Erfgoed als zelfstandig toezichtdomein.

Risico’s

Op papier heeft Gelderland wel keurig geformuleerd hoe het op de domeinen Archief & informatiebeheer en Omgeving interbestuurlijk toezicht houdt, maar in de praktijk komt daar dus niet veel van terecht. Volgens de rekenkamer is er op dit moment bijvoorbeeld geen sprake van een risicogerichte aanpak, terwijl dat een belangrijk uitgangspunt is van het toezicht. Zo zijn er geen risicoanalyses die actueel worden gehouden en risico-inschattingen worden niet gebruikt om het toezicht bij te sturen of gerichter toezicht in te zetten. ‘Als er risico’s worden geïdentificeerd, zoals in de nulmeting Omgeving, wordt daar nu niet naar gehandeld’, aldus de onderzoekers. ‘Zelden treffen we een situatie aan waarbij beleid en uitvoering zo ver uit elkaar liggen.’

Onvoldoende capaciteit

Dat het toezicht niet op orde is, heeft een aantal oorzaken. De belangrijkste: onvoldoende capaciteit om het toezicht uit te voeren. De beschikbare personele inzet ging vooral naar het domein Huisvesting statushouders en minimaal naar systeemtoezicht op Archief en Omgeving. De onderzoekers stuitten op maar één toezichthouder voor het domein Archief, die vervolgens ook nog eens voor een langere periode het werk niet kon uitvoeren. De aanbeveling van de rekenkamer is in kaart te brengen hoeveel capaciteit er nodig is om het toezicht op orde te hebben.

Ict-systeem

Daarnaast hadden de toezichthouders last van een gebrekkig provinciaal ict-systeem. Ook aan bijsturing door het dagelijks bestuur van de provincie GS en de ambtelijke top om het toezicht op het basisniveau te krijgen, ontbrak het goeddeels. Wat opvalt is dat er wel toezichthouders werden ingezet op de bemiddeling bij klachten en meldingen, een informele aanpak die volgens het beleid niet eens bij de taken van het interbestuurlijk toezicht hoort.
Dementerende overheid
De belangrijkste boodschap van de rekenkamer is dat er serieus werk aan de winkel is om de basis van het interbestuurlijk toezicht op orde te brengen. ‘Het gaat hier om een wettelijke taak die voor de toezichtdomeinen Archief & informatiebeheer en Omgeving gebrekkig is uitgevoerd. In het beleid staat duidelijk wat het maatschappelijk risico is van inadequaat archiefbeheer is: ‘het ontstaan van een dementerende overheid waar bedrijfsvoering en verantwoordingsinformatie verloren gaan’. Voor het domein Omgeving geldt volgens de rekenkamer dat wanneer gemeenten hun basisdocumenten niet op orde hebben, raadsleden niet in staat zijn om hun horizontale controle taak uit te voeren.