Tegen humorloosheid en lamlendigheid van burgers

Deze special heet ‘De ambtenaar van de toekomst’. Hebben ambtenaren nog een toekomst, of gaan robots en de markt alles overnemen?

Natuurlijk zijn er straks nog ambte naren. Maar de samenleving waarin ze werken zal er wel heel anders uitzien en de overheid dus ook. Ik zeg wel eens dat de Middeleeuwen terugkeren, alleen technisch beter gefaciliteerd. Aan de ene kant steeds meer globalisering, technologisering en een vervaging van het fysieke en het virtuele. Aan de andere kant kruipen mensen steeds meer bij elkaar in nieuwe dorpjes.

Ze willen elkaar weer ontmoeten. Niet meer een anonieme solidariteit met een amorfe massa, maar met mensen die ze dat gunnen: hun familie, hun vriendenkring, de buurt, wat dan ook. Dus wat we uiteindelijk krijgen zijn stadsstaten, en die moeten wel bestuurd worden. Maar met een veel kleiner apparaat. De overheid heeft de afgelopen decennia veel te veel taken naar zich toe getrokken, die eigenlijk bij burgers horen en die ook weer terug moeten naar die burgers. De Britse regering noemt dat From Big Government to Big Society.

Het overheidsapparaat vergrijst snel en we zijn in baarstaking. Het handhaven van al die weten regelgeving is niet meer te realiseren doordat we straks simpelweg te weinig ambtenaren hebben. Je moet of van alles gaan gedogen of deeltaken afstoten. Ik verwacht dat het laatste zal gaan gebeuren.

In Taiwan, dat is net zo rijk als Nederland, kent men geen verzorgingsstaat. Dat zou de families en gezinnen uithollen. In alle families hebben mensen een hekel aan elkaar, maar als ze weten dat ze financieel wel met elkaar verder móeten dan zorg je er wel voor dat je de banden enigszins intact houdt. In een verzorgingsstaat kun je het je veroorloven je oude moeder te negeren, want de staat vangt het wel op.

In Taiwan weten mensen niet beter. Hier willen burgers dat toch helemaal niet?

De verwende burgers hebben niet zoveel te willen. Een van de belangrijkste beoordelaars van de kredietwaardigheid van landen, Standard&Poors, voorspelt dat als nu niet drastisch hervormd wordt, over 50 jaar 60 procent van alle landen failliet is, inclusief Nederland. Dit komt vooral door de kosten van vergrijzing, zorg en verzorgingsstaat.

De overheid moet naar de burgers communiceren zoals je een kat opvoedt: aai poes, aai poes, stoute kat! De burgers dus helder maken dat veel verworvenheden niet meer kunnen. En ze tegelijkertijd faciliteren om nieuwe economische pijlers te ontwikkelen, waardoor nieuwe welvaart en nieuwe werkgelegenheid ontstaan.

Burgers zijn nu steeds vaker anti-overheid. Ze vinden dat de politiek en de overheid teveel baantjesjagerij en vriendjespolitiek inhoudt, en dat is ook zo. Vrijwel iedere democratie maakt die onrust nu mee, die opstand der burgers. Geert Wilders heet in Amerika Sarah Palin, in Suriname Desi Bouterse, in Italië Berlusconi, maar in Taiwan bestaat hij niet. Want die democratie is daar sober en levert wat de mensen willen.

Noem eens wat dingen waar de overheid mee moet stoppen dan?

Armoedebeleid is er nooit op gericht geweest mensen zelfredzaam te maken, maar juist om ze aan de subsidietepel van de verzorgingsstaat te houden. Stop daarmee. Jullie hebben zelf een onderzoek gedaan in Binnenlands Bestuur over het aantal ambtenaren per gemeente. Sommige gemeenten hebben beduidend meer ambtenaren per hoofd van de bevolking dan andere. Worden gemeenten met minder ambtenaren dan slechter bestuurd? Nee hoor.

Ik doe nu voor mijn nieuwe boek onderzoek in de zorg. Ik val van de ene verbazing in de andere. Weet je dat de zorg in Singapore voor alle medische behandelingen een derde kost van wat we hier betalen? Van de facturen in de gezondheidszorg hier bevat 10 procent fouten. Die gaan tig keer heen en weer. Dat kost honderden miljoenen. Maar who cares, want het wordt toch wel betaald.

De jaren 10 worden een herhaling van de jaren 80: crisis, bezuinigingen, krakersrellen en alles wat erbij hoort. En tegelijkertijd grote hervormingen. De jaren 80 zijn ook de beginjaren van de IT, mobiele telefonie en internet geweest, die daarna zorgden voor een explosie van de nieuwe welvaart. Dat gaan we de komende 10 jaar ook zien en dat gaat ook de overheid veranderen.

Kan de overheid een motor zijn in die veranderingen?

Ik heb altijd het idee dat in uw visie de overheid achter alles aan loopt. De overheid is een facilitator. Als hoogbejaarde 47-jarige heb ik de ontwikkeling van de IT heel bewust meegemaakt. We kregen van die Kermit Greenpoints, van die groene palen waar je kon bellen. De overheid zorgde ervoor dat die er kwamen. That’s it.

Er is nooit een wet op de IT gekomen. Toch zijn 16 miljoen Nederlanders aan de pc gegaan. De overheid heeft ervoor gezorgd dat het niet verboden werd, en dat is echt niet vanzelfsprekend hoor. Bij de introductie van de katoenplukmachine hebben de vakbonden in de VS die machines tegengehouden. In Kolkata hebben de bonden 10 jaar de computer tegengehouden. De overheden daar hebben dat gedoogd.

Er waren hier ook mensen die bang waren voor de pc. Dan verliezen we onze baan, zeiden ze. ‘Ja hallo! De typmachine en de typex gaan eruit, dan ga je maar wat anders doen’. Nu zie je hetzelfde. Aan de ene kant worden oude banen versneld afgebroken en nieuwe banen worden versneld opgebouwd. Ik hoop dat de overheid innovatie in elk geval niet tegenhoudt. Dan heb je al heel veel bereikt.

Iets meer ambitie kan toch wel? De overheid kan ontwikkelingen ook sturen.

Natuurlijk. De overheid moet zich nu echt gaan bezinnen op exportbevordering en daarvan afgeleid nieuwe banen creëren voor mensen uit alle sociale klassen, hoog- en laagopgeleid.

De overheid moet gaan focussen op kansrijke clusters zoals watermanagement, bioen nanotechnologie. Alleen al in 2011 wordt wereldwijd voor 500 miljard dollar aan nieuwe watermanagementopdrachten vergeven. Daar moeten we bij zijn! De overheid moet een exportmachine worden. Ook op het gebied van energie valt een wereld te winnen. En de overheid moet vrolijker worden, in het bedrijfs leven is de stemming alweer upswing.

Mensen moeten niet zeuren, armoedebeleid stoppen we mee. Vooruitgang kent altijd verliezers. Die hebben gewoon pech?

Zeker niet. Ik heb op advies van FNV Abvakabo postbodes bezocht. Sommigen zagen de teruggang van de post al jaren geleden aankomen en lieten zich omscholen tot bijvoorbeeld conducteur bij de NS. Die zijn dolgelukkig. Hun collega’s zagen het ook, maar die waren te beroerd, te lui of die dachten: ‘dan ontslaan ze me maar en dan komt er toch een uitkering of soepsidie. Die zijn nu boos.

Ik sprak er één, die verontwaardigd zei: ‘Van mijn moeder moest ik postbode worden want dan zou ik altijd werk hebben.’ Ja, dat was 38 jaar geleden. Die man was boos op zijn moeder, boos op TNT, op de pc, op e-mail. Op iedereen, behalve op zichzelf. De overheid moet tegen zo iemand zeggen: ‘Jij krijgt geen uitkering, maar je krijgt dat omscholingstraject en je gaat die nieuwe baan doen’. Het ís niet zo dat de werkgelegenheid voor laagopgeleiden is afgenomen. Je moet alleen wel willen.

Bent u nou een trendwatcher of gewoon heel erg rechts?

Ik heb gewoon goed door wat de tijdgeest is. Bankiers zeg ik ook dat ze verkeerd bezig zijn. Als je zoals ik, in maatpak met een enorme bloeddiamant om de vinger ergens binnenkomt, denkt men direct dat je rechts zal zijn. Maar ook ik ben hybride. Ik hekel de lamlendigheid en humorloosheid die slecht geklede linkse mensen voorstaan. En ik hekel delen van de elite die zich jegens de laagopgeleiden en de verliezers van de vooruitgang net zo cynisch en onbarmhartig opstellen als de Franse koningin Marie-Antoinette indertijd.

Wat moet de overheid wel doen?

Etterbakjes uit de samenleving durven snijden. Ik ben ervan overtuigd dat je een deal kan sluiten met de Marokkaanse regering om eenpersoons Marokkaanse jeugdbendes terug te nemen en een strenge heropvoeding te geven in de Sahara, het Gaza van Marokko. In de Marokkaanse democratie kan wat dat betreft veel meer dan hier. Die regering ziet ook de imagoschade die hier veroorzaakt wordt en wil ook de goedwillende Marokkanen hier helpen.

Het organiseren van hoe burgers leven en wonen, dat is ook een taak. Mensen willen in wijken wonen met de eigen soort. Oude mensen willen bij elkaar, gezinnen met kinderen ook. We gaan naar een mozaïeksamenleving. En de overheid moet vooral eerlijk durven zijn tegen burgers. De ma-di-do-vrouwen (vrouwen die werken op maandag, dinsdag en donderdag en verder bij de kinderen willen zijn, red.) willen niet een dag extra werken om het tekort op de arbeidsmarkt op te vangen. Maar ze willen ook geen immigranten. ‘Ja luister, schattebout, dat gaat dus niet’.

De overheid moet dan zeggen: ‘U bent verwende mormels. Of we gaan aan de robots, of we gaan nog meer Marokkanen importeren. Of u gaat een dag extra per week werken. Andere smaken zijn er niet’. Voor de toekomst hebben we een overheid met lef nodig.