Status BES-eilanden vrijwel definitief

In 2015 wordt de status van de zogenaamde BES-eilanden geëvalueerd. Bonaire, St. Eustatius en Saba zijn dan vijf jaar onderdeel van Nederland in de vorm van bijzondere openbare lichamen. Momenteel wordt nagedacht over de vorm waarin deze evaluatie moet worden gegoten.

Minister Spies van Binnenlandse Zaken benadrukte in het vorige kabinet dat daarbij alle aspecten van de BES-constructie ter discussie kunnen staan, zodat na afloop van de evaluatie een keuze kan worden gemaakt voor de definitieve staatsrechtelijke positie van Caribisch Nederland.

De werkelijkheid is echter een andere. Momenteel is bij de Staten-Generaal een grondwetsherziening aanhangig waarin de constitutionele positie van de BES-eilanden wordt geregeld. Dit voorstel is in eerste lezing aangenomen door de Tweede Kamer en binnenkort buigt de Eerste Kamer zich erover. Als de Eerste Kamer instemt – en daar ziet het naar uit – dan staat daarmee de constitutionele positie van de BES-eilanden vrijwel vast. De evaluatie zal daar niet veel meer aan kunnen veranderen.

In het voorgestelde grondwettelijk kader zijn slechts twee varianten mogelijk: doorgaan met de figuur van het openbaar lichaam, of toepassing van het gemeentemodel. Het verschil tussen beide modellen is echter zeer gering.

Bij een tweede lezing kan niet worden geamendeerd. Intrekking van een tweede-lezingvoorstel in een volgende regeerperiode is staatsrechtelijk nauwelijks mogelijk, want er wordt een staatsrechtelijke verplichting aangenomen om in te dienen. Alleen door een verwerping van de tweede lezing na 2017 kan worden geïntervenieerd. Men moet dan echter helemaal opnieuw beginnen, waardoor de grondwettelijke posities pas na 2021 kunnen worden ingevoerd.

Een dergelijk lang uitstel is uiterst bezwaarlijk – ook om allerlei andere redenen, zoals de noodzakelijke betrokkenheid van de BES-eilanden bij de verkiezing van de Eerste Kamer. Daardoor zal er grote druk zijn om in 2017 de tweede-lezing-voorstellen in huidige vorm en met de thans voorliggende inhoud met een tweederdemeerderheid te aanvaarden. Indien dit de feitelijke situatie is, dan heeft dat gevolgen voor de in te zetten evaluaties.

In dat licht is het staatsrechtelijk zeer opmerkelijk en eigenlijk ook onzuiver om eerst het grondwettelijk kader van de BES-constructie in eerste lezing inhoudelijk vast te leggen en vervolgens een uitvoerig evaluatieproces te starten, waarbij niet alleen onderdelen, maar de gehele constructie als zodanig op houdbaarheid en deugdelijkheid wordt getoetst. In ieder geval wordt daarmee sterk de indruk gewekt dat er wel mag worden geëvalueerd, maar dat het niet de bedoeling van deze evaluatie kan zijn om de gerealiseerde staatsrechtelijke constructen in de kern te veranderen.

Als de evaluatie onder dat beslag komt te liggen, wordt er veel geld besteed, maar is de uitkomst nogal voorspelbaar: als basisconstruct blijft vrijwel alles zoals het was, ervan uitgaande dat de toepassing van openbaar lichaam of gemeente slechts een gradueel verschil oplevert en daarom geen echte keuzemogelijkheid is.

Om die reden is het wijs en verstandig om de voorstellen tot grondwetsherziening in de Eerste Kamer te laten liggen tot begin 2016. De Eerste Kamer kan de resultaten van de evaluatie dan nog mee laten wegen. Ook de Tweede Kamer kan er een debat over voeren en de minister van Binnenlandse Zaken kan eventueel dan nog besluiten de voorstellen te vervangen door andere herzienings­voorstellen, zodat nog voor de Tweede Kamerverkiezing van 2017 de eerste lezing kan worden afgewikkeld.

Wordt vastgehouden aan de huidige route, dan wordt de evaluatie daarmee nogal belast. Aan beide zijden van de oceaan moet dan erkend worden dat Caribisch Nederland vrijwel definitief een onderdeel is geworden van Nederland en dat de grondslagen van de huidige constructie niet wezenlijk meer ter discussie kunnen komen te staan. De evaluatie gaat dan enkel over maatvoering en aanpassingen op onderdelen.