‘Stad en regio op de kaart’

Leeuwarden een jaar culturele hoofdstad

‘Eén groot feest!’ Wethouder Sjoerd Feitsma (cultuur, PvdA) hoeft niet lang na te denken over zijn indrukken van het afgelopen jaar. De Friese hoofdstad fungeerde elf maanden lang als culturele ‘etalage’ van Europa en rekende af met het mopperige adagium van sommige inwoners: ‘Het is niks en het zal nooit wat worden.’ Leeuwarden turfde het afgelopen jaar liefst vier miljoen bezoeken. De culturele hoofdstad voldeed daarmee ruimschoots aan de vooraf gestelde doelen. Ook de participatie onder de bevolking – een belangrijk element uit het bidbook – was groot. Feitsma: ‘Aan alle programmaonderdelen hebben uiteindelijk zo’n 60.000 mensen actief meegedaan, ruim twee keer zoveel als van te voren was ingeschat.

Een deel van deze mensen heeft al aangegeven dat ze over twee jaar in hun eigen dorp of wijk weer in een culturele productie actief willen zijn. Zo wordt het gedachtengoed van het culturele hoofdstadjaar verder uitgedragen.’ Leeuwarden werkte bijna tien jaar aan de voorbereidingen van het culturele hoofdstadjaar. Onder de naam Leeuwarden-Fryslân 2018 (LF2018) werd een ambitieus programma in de steigers gezet, rond het thema iepen mienskip, oftewel open gemeenschap.

De programmering reikte van een door boerengezinnen gemaakte voorstelling over de afschaffing van het Europese melkquotum tot De stormruiter, een megaproductie over de worsteling met het water, met in de hoofdrol meer dan honderd Friese paarden. Onbetwiste blikvanger van LF2018 waren de vier tot elf meter hoge reuzen van het Franse straattheatergezelschap Royal de Luxe, waarop zo’n 430.000 bezoekers afkwamen.

Kosten en baten
Tegenover de blockbusters stonden veel kleinere, vaak lokale voorstellingen. Zoals Circus Adje. Feitsma: ‘Wat mij betreft een hoogtepunt. Het circus daagt jongeren en kinderen uit om dingen te doen waar ze altijd al van droomden en is vooral actief in wijken waar kinderen in relatieve armoede opgroeien. Door kinderen een podium te geven en hen samen met kunstenaars aan iets moois te laten werken, kun je soms even het patroon doorbreken dat na generaties van armoede is ontstaan. Dat is heel waardevol.’

Hoeveel de definitieve balans nog niet is opgemaakt (de ‘eindcijfers’ van LF 2018 volgen pas in februari) lijken de vooraf gestelde doelen ruimschoots te zijn behaald. Van de 74 miljoen euro die de organisatie uitgaf, zijn al 60 miljoen ‘terugverdiend’. Dit cijfer is alleen gebaseerd op tien van de zestig grote projecten, waardoor de baten nog behoorlijk kunnen oplopen. Volgens Feitsma is de suggestie dat de stad daarmee quitte speelt, echter te kort door de bocht.

‘Het programma van LF2018 is voor het grootste deel bekostigd uit publieke middelen. De opbrengsten komen voor een groot deel bij ondernemers in de horeca of de culturele sector, en bij winkeliers terecht. Maar uiteindelijk profiteert ook de gemeenschap als geheel volop mee. Er is ontzettend veel geïnvesteerd in het kunst- en cultuurklimaat, maar ook in het opknappen van de stad of – indirect – in het terugdringen van armoede en het verbinden van mensen. Dat is lastig in geld uit te drukken, maar wel waardevol.’

Het belangrijkste winstpunt van het LF2018 lijkt de toegenomen naamsbekendheid van Leeuwarden en de sterk verbeterde reputatie als cultureel centrum. Horecaondernemers en winkeliers zagen hun omzet in veel gevallen met tientallen procenten stijgen, Leeuwarden staat wereldwijd op de tiende plaats bij Booking.com en was met een derde plaats de hoogste Nederlandse bestemming ooit in de Europese top-10 van Lonely Planet. Feitsma: ‘Dat zijn niet alleen effecten op de korte termijn.

Een topnotering in de Lonely Planet wordt ook door andere reisgidsen en bladen opgemerkt. Die pakken op hun beurt weer uit met reisreportages, verhalen en reviews, waardoor we de belangstelling voorlopig nog wel een tijdje vast kunnen houden. Ik verwacht de komende jaren echt fors hogere bezoekersaantallen dan vóór 2018.’

Fonteinen
De meest tastbare erfenis van LF2018 zijn de elf fonteinen, die in het kader van het project 11 Fountains verrezen. Internationale topkunstenaars voorzagen elk van de elf Friese steden van een bijzonder object met verhaal, maar de totstandkoming verliep niet zonder slag of stoot. Door technische problemen bleek de Dokkumer ijsfontein van Birthe Leemeijer pas komend voorjaar 2019 te kunnen worden onthuld. En er was kritiek. Provinciegenoten vonden dat de fonteinen buiten de mienskip om tot stand waren gekomen en artistiek leider Anna Tilroe kreeg het verwijt dat zij uitsluitend niet-Friese kunstenaars selecteerde.

Feitsma: ‘We hebben juist bewust gekozen voor internationaal aansprekende kunstenaars. Shinji Ohmaki [verantwoordelijk voor de fontein in IJlst, red] is in Japan echt een heel grote naam. Door topkunstenaars naar je regio te halen, zorg je niet alleen voor een hoge kwaliteit, maar trek je ook weer extra toeristen. Japanners vinden het leuk om naar Europa te komen, maar ze vinden het nog leuker om daar hun eigen kunstenaars te zien.’

De kritiek mondde zelfs uit in de creatie van een alternatieve, twaalfde fontein. De door kunstenaar Henk de Boer vervaardigde pauper- of piemelfontein werd, geheel in de geest van de iepen mienskip, in het hoofdprogramma opgenomen en zelfs met een subsidie bedrag van 10.000 euro ondersteund.

Een ander project dat moeizaam van de grond kwam, was Sense of Place, een landschapskunstproject langs de Waddenkust van Oerol-oprichter Joop Mulder. Het project liep zo veel vertraging op dat het eerste kunstwerk pas onlangs, na het officiële einde van LF2018, werd onthuld. Feitsma: ‘Misschien waren de ambities in de beginfase iets te groot. Maar wat de organisatie vooral heeft genekt, waren de stroperige procedures rond het verlenen van vergunningen. Joop Mulder had op een gegeven moment met twaalf verschillende overheidsorganen te maken die in het Waddengebied actief zijn. Dat heeft heel veel tijd en energie gekost, maar het begin is er nu.’

Artistieke humuslaag
Op 25 november werd het Culturele Hoofdstadjaar feestelijk afgesloten. Toch is de blik alweer naar de toekomst gericht. Stichting LF 2018, gemeente en provincie staan voor de uitdaging om het elan de komende jaren vast te houden en de legacy, de blijvende culturele nalatenschap van de hoofdstad, veilig te stellen.

Feitsma: ‘We hebben een jaar of zeven geleden al contact gelegd met steden die toen culturele hoofdstad waren. Mede op basis van hun ervaringen werken we met een aantal kwartiermakers aan een voortgangsprogramma dat gericht is op het verbeteren van het artistieke klimaat. Dat betekent dat we de komende jaren in elk geval moeten blijven investeren in de artistieke infrastructuur. We zijn nog maar net begonnen.’

Bij het vastleggen van de legacy speelt ook het Leeuwarder Ondernemersfonds een belangrijke rol. Het fonds, een samenwerkingsverband van dertig ondernemersverenigingen, was het afgelopen jaar samen met ING en Arriva hoofdsponsor van LF2018. Feitsma: ‘Ik vind het veelzeggend dat het Ondernemersfonds er na een jaar Culturele Hoofdstad voor heeft gekozen om te blijven investeren in het culturele klimaat. Ze willen niet alleen eens in de drie á vijf jaar een groot evenement ondersteunen, maar er echt voor zorgen dat de artistieke humuslaag dikker wordt. Dat er meer ruimte is voor jonge culturele ondernemers en dat plaatselijk talent wordt gestimuleerd om naar buiten te treden. Echt in de lijn met de programmering van de culturele hoofdstad.’