Sla de handen ineen en versterk nu onze democratie

President Trump en consorten deden Europa op zijn grondvesten schudden. Terecht gaat het gesprek veel over importtarieven, de toenadering tot Poetin en de implicaties voor onze veiligheid en defensie. Maar onderbelicht bleef echter een andere, minstens zo bedreigende conclusie: de Amerikaanse leiders wakkeren doelbewust de cultuuroorlogen aan in Europa om onze democratieën te ondermijnen. Ze zetten hun volle gewicht achter de radicale en antidemocratische partijen in Duitsland en Europa.

Laat dit een wake-up call zijn voor iedereen met hart voor de democratie. Van links tot rechts moeten zij zich hiertegen verzetten. Verenig je rond een gezamenlijke agenda om onze democratie tegen de ondermijning van binnen en buiten te beschermen. En versterk de democratie zodat deze alle Nederlanders meer bescherming, vrijheid en voorspoed biedt.

Want hoewel de Nederlandse democratie wereldwijd tot de top behoort, zijn we ook kwetsbaar. Het vertrouwen in de politiek is het laagst in vijftien jaar. Burgers haken daarbij af. Zij zien dat politiek en openbaar bestuur niet in staat blijken oplossingen te bieden voor evidente problemen waar zij mee worstelen. Tel daarbij op het ongekend onrecht waarmee de overheid grote groepen burgers opzadelde, de inperking van maatschappelijke tegenmacht, en de toenemende verdeeldheid in ons land, en dan kun je concluderen: we moeten de democratie nu echt stutten. 

Daar ligt in eerste instantie een grote verantwoordelijkheid bij politici zelf. Politici met hart voor de democratie zijn zelf het beste in staat om antidemocraten buiten hun partijen en het parlement te houden. De manier waarop onze politiek is georganiseerd, zonder kiesdrempel en met een evenredige vertegenwoordiging en tweekamerstelsel, helpt hierbij. 

Maar het is niet genoeg. Zo is de bewaking van de toegangspoorten tot de politieke arena relatief laks in Nederland. Om antidemocraten buiten de deur te houden moeten we scherpere eisen stellen aan politieke partijen. Bijvoorbeeld door alleen democratische leden partijen toe te staan. Ook moet de transparantie over partijfinanciering sterk worden aangescherpt.  

Daarnaast doen politici er goed aan te investeren in de democratische cultuur in parlement en regering. Ze kunnen bijvoorbeeld met elkaar afspreken om retoriek van overpromise and underdeliver te mijden. Zo voorkomen ze de onvermijdelijke teleurstelling bij kiezers die daaruit voortkomt. 

Ook kunnen we een maximum aantal termijnen instellen voor regeringsleiders om burgers te beschermen tegen onwenselijke machtsconcentratie en -consolidatie. En door de onafhankelijkheid van de Kiesraad, een cruciaal instituut voor vrije en eerlijke verkiezingen, in de Grondwet te verankeren, maken we het moeilijker voor antidemocraten om verkiezingen te ontwrichten. 

Politici en de overheid moeten ook scherper de eigen wetten en regels naleven. Uit ons eigen onderzoek blijkt dat de Raad van State gemiddeld 14 procent van de wetsvoorstellen als ondermaats beoordeelde tussen 2010 en 2024. Als gevolg hiervan moeten rechters steeds vaker de overheid op de vingers tikken. In 2023 bevatte zelfs meer dan de helft van de verkiezingsprogramma’s niet-rechtsstatelijke voorstellen. Ook het regeerprogram van de regering Schoof is op negen onderdelen in strijd met de rechtsstaat. 

Ten slotte staan de maatschappelijke checks and balances onder druk. Deze moeten we koesteren. Zo heeft de vrije pers het moeilijk. Journalisten hebben last van politici die vijandigheid tegen hen aanwakkeren net als de sterk gestegen fysieke, digitale en juridische intimidatie en agressie tegen hen. 9 op de 10 journalisten beschouwt deze trend als een gevaar voor de persvrijheid. 

De pogingen van de Tweede Kamer en regering om de ruimte voor maatschappelijke organisaties om naar de rechter te stappen in te perken zijn zorgelijk. Dit recht moeten ze juist koesteren en het recht op vakbonden, maatschappelijke organisaties, en politieke partijen kan expliciet in de Grondwet worden opgenomen. 

Dit is des te meer van belang omdat ook het demonstratierecht steeds meer onder druk staat. Zo steeg het aantal arrestaties van demonstranten, nam het politiegeweld tegen hen toe en legt de overheid steeds meer beperkingen op aan demonstraties. De politie grijpt daarbij regelmatig in zonder rechtsbasis. Dit is zorgwekkend omdat er een verlammend effect van uitgaat waardoor anderen geen gebruik maken van hun demonstratierecht. Dat terwijl het aantal demonstraties verdrievoudigde tussen 2015 en 2022 (van zo’n 2100 tot 6500) waarbij 97 procent zonder incidenten verloopt. 

Deze tegenmacht moeten we koesteren, want dankzij de vrije pers, kritische maatschappelijke organisaties, vakbonden en het recht om te demonstreren, kunnen wij als burgers de zittende macht controleren. Deze hard bevochten rechten zorgen ervoor dat iedereen zijn stem kan laten horen en ideeën vrijelijk kan delen. 

Daarom moeten alle partijen, organisaties en burgers met hart voor de democratie nu de handen ineenslaan en samen het fundament van onze democratie versterken. Want ook al verschil je nog zo van mening, zonder een functionerende democratie ben je nergens. De democratie is de levensverzekering waarmee we onszelf beschermen tegen onrecht en in vrijheid kunnen leven. 

Bas Bijlsma en Pieter van Boheemen zijn de oprichters van de Democratie Monitor