Schuiven of geschoven worden

Op verzoek van toenmalig premier Kok heeft Paul Schnabel, de directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau (kan zo’n instituut niet eens een nieuwe naam krijgen?), in 1999 een schets gegeven van de krachten die in het eerste decennium van de twintigste eeuw werkzaam zouden zijn.

Schnabel deed dat aan de hand van de vijf ‘I’s’: Internationalisering, Individualisering, Informatisering, Informalisering en Intensivering. Dat betekent (onder veel meer) dat de wereld groter wordt, dat burgers in die wereld hun eigen keuzes willen maken, geen opgelegde instituties en gestolde gezagsstructuren meer accepteren, maar tegelijkertijd behoefte hebben aan rituelen en evenementen die zowel een gevoel van spanning geven, de verveling verdrijven, en iets van een tijdelijke samenhang suggereren.

Netwerken, ook digitale, vervangen oude vriendschappen, waarin een functionele en instrumentele omgang met elkaar de boventoon voert (en anders kunnen we de ander gewoon ‘ontvrienden’).
 
In deze wereld van individuele autonomie en losse verbanden bestaat wel behoefte aan richting, leiderschap en gezag. Moderne mensen hebben overal een gids bij nodig. Gezag kennen zij snel aan iemand toe, maar die persoon kan dat gezag net zo snel en net zo gemakkelijk ook zo maar weer verliezen.

Natuurlijk geeft deze schets geen beeld van alle Nederlanders. Er is verzet en protest tegen deze grote beweging, er zijn nieuwe vormen van traditionalisme, en er zijn groeperingen en partijen die een levensbeschouwing vertegenwoordigen die haaks op deze nieuwe tijdgeest staat. Maar de trend die Schnabel beschreef is wel dominant. Een meerderheid in Nederland is liberaal, seculier, ziet zichzelf als een project en kijkt wat hij voor de realisatie van dat project links en rechts kan gebruiken, bindt zich niet, wisselt van loyaliteiten, en heeft zijn geduld verloren met resterende groepen die een afwijking van zijn levensbeschouwing vormen.

Voor de politiek heeft deze stand van zaken twee grote gevolgen.

1. Er is geen verhaal meer. Nederland is zo geïndividualiseerd, zo divers en verbrokkeld, dat de grootste politieke virtuoos niet meer in staat zal zijn een visie te formuleren die een samenhang verdeelt, iets wat ons met elkaar verbindt. Waarschijnlijk zijn we hoogstens in staat enkele afspraken met elkaar te maken, grenzen te trekken, dunne streepjes in het zand, stopborden op de plek waar mijn vrijheid begint en de ander zich moet inhouden.

Voor sommige politieke partijen is dit erger dan voor andere. Liberale partijen – VVD, D66, GroenLinks- willen een samenleving die de moderne mentaliteit faciliteert. Partijen die de gemeenschap in het vaandel voeren – partijen als het CDA en de SP -, partijen dus die een bepaalde gedeelde, publieke moraal willen behouden, kunnen niet zonder verhaal, niet zonder verbeelding. Hun politieke leiders zullen heel wat retorica nodig hebben om de liberale zelfgenoegzaamheid te ontmaskeren en sympathie voor hun alternatief te mobiliseren.

2. Politici zullen het in deze constellatie vooral moeilijk hebben om gezag te vestigen en te behouden. Pim Fortuyn schoot als een komeet omhoog, en na zijn dood zagen de kiezers in Jan Marijnissen de nieuwe grote man. Dat was zo weer weg. Rita Verdonk kwam en verdween. Balkenende genoot vertrouwen en verbruikte dat binnen enkele jaren tot de laatste druppel. Rutte geniet nu vertrouwen en gezag, maar kan dit zo maar weer kwijt zijn wanneer blijkt dat zijn ontwapend laconieke houding nieuwe problemen en een nieuwe financieel-economische crisis niet kan voorkomen.
Moderne, liberale mensen willen politici die ervoor zorgen dat zij hun leventje kunnen leven. Veel verder gaat hun loyaliteit niet meer. Zodra iemand zich aandient die problemen lijkt te kunnen oplossen, kan hij binnen korte tijd veel krediet opbouwen. Maar wanneer hij fouten maakt of wanneer het te lang duurt, is het geduld van de massa zo maar weer op.

En het vervelendst voor de meeste politici is natuurlijk, dat zij zich helemaal niet bewust zijn van de omgeving waarin zij hun werk moeten doen en van de krachten die daarin werkzaam zijn. Ze worden geschoven, terwijl ze dachten zelf te schuiven. Van dat geschoven worden mogen ze nu even een paar weken uitrusten, aangespoeld op een strand, terwijl ze denken dat ze zitten uit te puffen van al hun belangrijke geschuif.