Lokale democratie stond lang op afstand door 'crisismodus'

Overheden moeten voldoende geld krijgen om de coronagevolgen te bestrijden en het is verstandig om een maximale crisistermijn in te stellen waarbinnen bevoegdheden worden overgeheveld. Het zijn twee adviezen van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) die lering probeert te trekken uit hoe de overheid de coronacrisis aanpakte. De adviseur is zeer te spreken over hoe rijk en gemeenten als één overheid werkten, al is er meer coördinatie bij de grenzen nodig.

‘Zeker aan het begin van de coronacrisis verdween de directe rol van de gemeenteraad en inspraak van burgers naar de achtergrond’, schrijft de ROB. Dat is te billijken: ‘Tijdens een crisis is tijdig en effectief optreden tijdelijk belangrijker dan het nemen van besluiten op democratische wijze.’ Blijven gemeenten echter te lang in crisismodus dan ‘doet dit langzaam maar zeker afbreuk aan onze democrati­sche rechtsstaat’.

De ROB pleit voor een maximale termijn waarin bevoegdheden worden belegd bij de voorzitters van veiligheidsregio’s. ‘De wettelijke inrichting van de crisisstructuur moet volgens de Raad in de toe­komst verhinderen dat gemeenteraden geen verantwoording kunnen afdwin­gen voor een onbepaald lange periode.’

In sommige gevallen zijn gemeenteraden lang aan de zijlijn blijven staan ‘vanwege een sterk ervaren gevoel van urgentie en crisis’. De ROB raadt hen aan hun rol weer op te pakken en geeft het advies minder bescheiden te zijn over hun belang, om te zorgen voor de noodzakelijke tegenmacht en betere besluiten die meer draagkracht hebben.

Met het rijk

De coronacrisis heeft veel gevraagd van de ambtelijke organisaties en het is nog onduidelijk welke extra problemen en uitdagingen gemeenten vanwege de coronacrisis nog te wachten staan. Het rijk moet gemeenten in ieder geval financiële zekerheid geven. De ROB ‘beveelt het parlement en kabinet aan gemeenten qua financiën en bevoegdheden zo toe te rusten dat ze de opgaven die uit de coronacrisis voortkomen het hoofd kunnen bieden.’

De ROB is zeer te spreken over hoe de rijksoverheid en gemeenten in de eerste maanden van de crisis als één overheid functioneerden. Het staat in schril contrast met hoe moeizaam de samenwerking gaat op andere gebieden, zoals de decentralisatie van Hervormingsagenda Jeugd. ‘Uit de goede samenwerking tijdens de coronacrisis blijkt dat deze moeizame gang van zaken, die de overheden veel tijd en geld kost en het vertrouwen van de burger in de overheid beschadigt, eigenlijk niet nodig is.’

De coronawet gaf het kabinet mogelijkheden om verschillende maatregelen in te stellen per regio of om burgemeesters bevoegdheden te geven om lokaal maatregelen aan en uit te zetten, maar het kabinet benutte die ruimte niet of nauwelijks. ‘Door de centralistische invulling van de coronawet ervaren lokale bestuurders minder mogelijkheden voor maatwerk dan vóór december 2020.’ Nu is de coronapandemie een blijvende opgave geworden en de ROB adviseert om in de coronawet meer lokale mogelijkheden op te nemen voor burgemeesters.

Ter plekke

Aan de grens zorgden nationale maatregelen voor grote verschillen tussen buurlanden. De nationale overheden hadden onvoldoende door welk effect dit zou hebben op grensregio’s. ‘Om de afstemming van maatregelen in crisistijd beter te laten verlopen beveelt de Raad centrale en decentrale bestuurders aan te werken aan een goed grensoverschrijdend bestuurlijk netwerk.’

In de tijden dat de raden niet bij elkaar konden komen, zorgde het digitale vergaderen ervoor dat er toch rechtsgeldige besluiten konden worden genomen, maar het kwam het debat niet ten goede. Als gesprek en debat centraal staan, zou fysiek vergaderen de norm moeten zijn. Digitale inspraak en participatie biedt kansen en de ROB raadt aan dit mogelijk te blijven maken. ‘Het belang van menselijk con­tact met de burgers is juist in deze tijd waarin het vertrouwen in de overheid onder druk staat erg groot.’