Hoop voor het lokale enquêterecht

Onlangs rondde de enquêtecommissie van de gemeenteraad van Almere haar onderzoek naar De Floriade af. Het rapport, getiteld 'Het project dat niet tot bloei kwam', weerspiegelt hoop die in de kiem is gesmoord. Er was een lokale enquête voor nodig om tot dit oordeel te komen. Over dit zwaarste controle-instrument van de gemeenteraad oordeelde ik in 2021 nog “snoeihard”, aldus mijn opponent prof. mr. Boogaard, omdat de bevoegdheid getuigen onder ede te horen niet proportioneel wordt gebruikt. Toch is er bij het lokale enquêterecht hernieuwde hoop, mede dankzij het onderzoek naar De Floriade. Aan de horizon zijn namelijk steeds vaker proportionele contouren te zien als getuigen worden gehoord.

Het lokale enquêterecht is bedoeld voor waarheidsvinding, oftewel het krijgen van alle feitelijke informatie. Het openbaar horen van getuigen onder ede kan daaraan bijdragen, omdat getuigen naar waarheid moeten antwoorden. Deze bevoegdheid mag alleen proportioneel worden gebruikt om zoveel mogelijk schade aan de persoonlijke levenssfeer van getuigen te voorkomen. Getuigen mogen pas openbaar worden verhoord als de informatie niet op een, voor getuigen, minder vergaande manier verkregen kan worden én het belang van waarheidsvinding zwaarder weegt dan de mogelijke schade aan de persoonlijke levenssfeer van getuigen.

Toch wordt de bevoegdheid getuigen openbaar te horen zelden proportioneel en voor waarheidsvinding gebruikt. Getuigen worden meestal openbaar verhoord, omdat de enquêtecommissies het verhaal naar buiten willen brengen. Collegeleden én ambtenaren moeten dan verantwoording afleggen voor wat er is gebeurd. De setting doet vaak denken aan een strafrechtelijk verhoor, zonder blijk van enige belangenafweging. Enquêtecommissies weten meestal niet dat ze daardoor niet proportioneel handelen en ook het onderzoek meer kwaad doen dan goed. Het druist namelijk ook in tegen het staatsrechtelijke principe dat alleen het college verantwoording schuldig is tegenover de gemeenteraad. Door de publieke druk delen getuigen vaak minder informatie, wat afbreuk doet aan de waarheidsvinding én het publieke beeld. Daarbij wordt hun persoonlijke levenssfeer regelmatig onnodig aangetast.

Tot zover mijn ‘snoeiharde’ conclusies uit 2021, maar er is hoop. Sinds 2021 zijn er veranderingen waar te nemen. Uit het onderzoeksrapport over De Floriade blijkt bijvoorbeeld dat bij ‘de selectie van de personen voor een openbaar verhoor de enquêtecommissie heeft gewerkt op basis van het principe van proportionaliteit.’ Het belang van proportionaliteit is niet alleen bij de enquêtecommissie van Almere doorgedrongen. Vorig jaar hebben de provinciale staten van Groningen in hun onderzoeksverordening opgenomen dat de enquêtecommissie haar bevoegdheden ‘slechts uitoefent voor zover dat naar het redelijk oordeel van de enquêtecommissie voor de vervulling van haar taak nodig is.’ Hiermee wordt het maken van een belangenafweging afgedwongen. De enquêtecommissie van de provinciale staten van Limburg maakte bij haar onderzoek in 2022 zelfs helemaal geen gebruik van de mogelijkheid getuigen openbaar te horen, omdat ze alle benodigde informatie had verkregen op basis van de schriftelijke informatie en voorgesprekken.

Zo zijn er steeds meer gemeenteraden en provinciale staten die het lokale enquêterecht gebruiken zoals het is bedoeld. Hoop gloort aan de horizon voor het lokale enquêterecht. Om in de metafoor te blijven: er is een zaadje geplant dat nu langzaam aan het ontkiemen is.

Ilse de Haan is gepromoveerd op het lokale enquêterecht