Rijk kan ingrijpen bij ‘stoere’ gemeenten

Bij gemeenten die taken niet meer gaan uitvoeren − waarmee zij nu dreigen −, kan het rijk ingrijpen en hen onder curatele zetten. Gemeenten worden in een dergelijke situatie taakverwaarlozing verweten. Het rijk heeft dan weliswaar die juridische middelen, maar niet de capaciteit om dat bij alle 352 gemeenten te doen.

Regeringscommissaris

Dat stelt Geerten Boogaard, hoogleraar decentrale overheden aan de Universiteit Leiden. Sint Eustatius werd in 2018 vanwege verwaarlozing van de taken onder curatele gezet door staatssecretaris Knops van Binnenlandse Zaken. Een regeringscommissaris nam daar de taken over. ‘Dat kan in iedere Nederlandse gemeente gebeuren’, aldus Boogaard. ‘Als een gemeente faalt in de dienstverlening naar haar inwoners toe, kan de regering ingrijpen. Het probleem is dat je dat niet in alle 352 gemeenten tegelijk kunt doen. Daar is simpelweg geen capaciteit voor.’

Dreigement

Bijna alle 352 gemeenten (98 procent) stemden woensdag in met de motie van Raden in Verzet, tijdens de algemene ledenvergadering van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Als kabinet en parlement in het voorjaar niet met concrete structurele verhoging van het gemeentefonds en meer sturingsmogelijkheden voor gemeenten komen, trekken ze de deur dicht. Daar hebben gemeenten, waaronder VNG-voorzitter Jan van Zanen en VNG-directeur Leonard Geluk, weliswaar eerder mee gedreigd, maar nu is een concrete lijst van taken die gemeenten gaan teruggeven of überhaupt niet gaan oppakken. Zoals de Omgevingswet, de Wet inburgering, de woningbouwopgave en de opvang van statushouders. Ook gaan ze paal en perk stellen aan de toegang tot de jeugdzorg en de Wmo.

Oud zeer

‘Het is een bestuurlijk spel’, oordeelt Boogaard over het nieuwste, massale dreigement. ‘Beide partijen markeren hun positie. Er zit veel oud zeer en kwaadheid. Kabinet en gemeenten moeten er samen uitkomen.’ De interbestuurlijke verhoudingen moeten hoognodig worden verbeterd en uitgekristalliseerd, stelt Boogaard. Daar hebben eerder ook de Raad van State en de Raad voor het Openbaar Bestuur voor gepleit.

Geschillenbeslechting

Boogaard vindt dat er een beleidskader moet komen waarin afspraken over budget en beleidsruimte worden vastgelegd. ‘Er moet evenwicht komen tussen betalen en bepalen.’ Vooraf moet worden bepaald wat er voor gemeenten nodig is om nieuwe taken te kunnen uitvoeren. Het gaat dan zowel om het budget, maar ook om de beleidsruimte en sturingsmogelijkheden. Een onafhankelijke instantie, zoals het Centraal Planbureau (CPB), zou een inschatting van het benodigde budget moeten maken. Daar is ook de Raad van State voorstander van. Ook adviseert Boogaard in het beleidskader afspraken te maken over een permanente geschillenbeslechting, met duidelijke kaders, die in de recente arbitrage in het conflict tussen rijk en gemeenten over het tekort op de jeugdzorg ontbraken.  

Bonnetjes

Gemeenten moeten zich niet rijk rekenen met het − de laatste tijd veel besproken − artikel 108, lid 3 van de Gemeentewet, waarschuwt Bogaard. Daarin staat dat de kosten die gemeenten maken bij de uitvoering van medebewindstaken door het rijk worden vergoed. ‘Dat betekent echter niet dat gemeenten simpelweg alle bonnetjes maar naar het rijk kunnen sturen als ze niet met het rijksbudget uitkomen. De grote vraag is namelijk of eventuele overschrijdingen worden veroorzaakt door een ‘luxe’ gemeentelijke invulling van de taken of een tekortschietend rijksbudget.’

Gouden potloden

Als voorbeeld noemt hij het organiseren van verkiezingen, waarvoor gemeenten een vooraf vastgesteld bedrag krijgen. ‘Het mag niet zo zijn als gemeenten niet uitkomen met dat bedrag – omdat ze bijvoorbeeld heel erg veel stemlokalen openen en kiezers met gouden potloden laten stemmen, die ze mee naar huis mogen nemen – de rekening naar Den Haag kunnen sturen.’ Hetzelfde geldt ook voor jeugdzorg en alle andere gemeentelijke taken. Prima als gemeenten erg gul zijn, maar daarvoor moeten ze dan uit eigen middelen geld bijleggen. ‘Je kunt dan niet tegen het rijk zeggen: “dokken maar”.’

Bot instrument

Tweede ‘gevaar’ van een beroep doen op dat artikel 108, lid 3, is dat het rijk eisen kan stellen aan de besteding ervan. ‘Wie betaalt, bepaalt’, aldus Boogaard. Als gemeenten, door met dat artikel te zwaaien, blind van het rijk eisen dat ze de volledige rekening moeten betalen, zal het rijk eisen gaan stellen aan de uitvoering door gemeenten. ‘De voorschriften zullen steeds gedetailleerder worden, waarmee de beleidsvrijheid van gemeenten verdwijnt.’ Hij vindt het voor gemeenten niet zonder risico om alleen van artikel 108 de norm te maken. ‘Het is een bot instrument.’