Met vreugde de somberheid te lijf

Democratie en rechtsstaat is de meesten van ons lief, maar wordt op meerdere plekken ook bedreigd. Schijnbare democratieen met voorspelbare verkiezingsuitkomsten zoals in China en Rusland kenden we al langer, maar terecht groeit de aandacht voor de kwetsbaarheid van de democratie in westerse landen. Het leidt tot beschouwingen waarin de namen van Trump en Baudet veel voorkomen.

Herman van Gunsteren, voormalig hoogleraar politieke theorieën en rechtsfilosofie te Leiden, laat hierover ook nu weer een eigen(zinnig) geluid klinken. Hij problematiseert in zijn recente essay niet de spanning tussen verkiezingsbeloften en realiteit daarna. Dat weten we al wel. Hem gaat het over verwachtingen over een andere manier van politiek bedrijven en de vraag of die belofte van een andere politiek naar zijn aard niet loos is en onvermijdelijk tot teleurstelling moet leiden, maar kan blijven inspireren.

Het spel dat we politiek noemen, kan volgens Van Gunsteren alleen worden gespeeld als de deelnemers zich aan de regels van het spel houden. Hij signaleert echter dat de ondergrond waarop we democratische politiek bedrijven instabiel wordt. Het uitdijende aantal partijen bemoeilijkt coalitievorming, individualisering maakt schikken en plooien om er samen uit te komen moeilijker. Ingrijpende gebeurtenissen die tot crises leiden, stellen democratieën zwaar op de proef.

De kwetsbaarheid van onze democratie werd recent ook door Patrick Dassen nog eens belicht, vanuit de lessen uit de Weimar Republiek. De ondergang van deze broze Duitse democratie kwam volgens Dassen niet alleen doordat er een reëel en aantrekkelijk perspectief werd geboden, maar ook door het gebrek aan effectiviteit van de zittende machthebbers én de samenloop van een aantal zeer ingrijpende gebeurtenissen zoals afgedwongen Duitse herstelbetalingen plus de financiële crisis in de late jaren ‘20.

Maar niet somberen, Van Gunsteren wil een hoopvol perspectief bieden omdat volgens hem samenwerken tussen mensen die van elkaar verschillen niet per se gedoemd is te mislukken. Het is anno 2022 wel een aangelegen zaak dit te laten slagen, want de groeiende kloof tussen torenhoge staatsambities en de tegenvallende uitvoering zet de legitimiteit van onze politiek en overheid op spanning. Trumpisten staan in de wachtkamer.

Hij benadrukt daarom het belang van effectieve samenwerking, opoffering en wederkerigheid als sleutels tot een werkzame politiek. Dat vereist wel vaardigheden, goed werkende instituties, maar ook rituelen om de politiek aanzien te geven. En plezier in je werk als politicus, die vreugde in het vak uitstraalt in plaats van steeds te somberen!