Pijnlijke besluiten horen er ook bij

Al op de basisschool kon ik slecht overweg met een meester die zich voortdurend beriep op wat ‘wij met elkaar hadden afgesproken’. Terwijl ik me niet kon herinneren ooit ergens voor te hebben getekend, laat staan in vrijheid ermee te hebben ingestemd. Maar mijn beroepen op partijautonomie schijnen nogal brutaal te zijn overgekomen. Ze eindigden in ieder geval steevast op de gang.

Volkomen terecht natuurlijk. Maar ik ben mij altijd verwant blijven voelen aan de soevereine burgers die zich aan het gezag van deurwaarder proberen te onttrekken. Zeker als ze hun contract met de Nederlandse Staat opzeggen door een brief naar de Kiesraad te sturen. Geen gekke gedachte, denk ik dan. Want het openbaar bestuur is vergeven van de figuren die zich te pas en te onpas beroepen op ‘de wetten en de regels die we met elkaar hebben afgesproken in dit land’.

En dat niet alleen als het om de uitslag gaat van een succesvol referendum. Daar valt dan nog iets bij voor te stellen. Maar ik hoorde pas iemand een ingewikkeld staaltje rechtsontwikkeling verrichten door het Hof van Justitie van de Europese Unie te verkopen als iets waarmee ‘we’ allemaal op voorhand al hadden ingestemd. Het was immers ‘wat we zo met elkaar hadden afgesproken in Europa’.

Hoewel ik niet meer letterlijk naar de gang hoef als ik mij aan de geldigheid van zo’n verstikkend argument probeer te onttrekken, beland ik daarna meestal wel op een zijspoor van de discussie. Toch val ik — hoop ik — nog niet onder het zogenoemde anti-institutioneel extremisme dat de AIVD tegenwoordig in de gaten houdt. Ik heb in ieder geval nog nooit serieus overwogen geweld te gebruiken tegen mijn meester. Ik was zelfs bereid zijn gezag te accepteren. Immers: zijn klaslokaal, zijn regels. Hij moest alleen niet doen alsof ik met mijzelf in tegenspraak was.

De grondvorm van het publiekrecht is niet het meerzijdige contract dat met wederzijds goedvinden wordt gesloten, maar het eenzijdige bevel dat bevoegd wordt gegeven. Hoewel de democratische rechtsstaat de uitoefening ervan reguleert en legitimeert, blijft het uiteindelijk ordinaire fysieke overmacht waarmee de deurwaarders de auto’s van de soevereine burgers wegslepen. En het zou goed zijn als we daar eerlijk over blijven. Het lidmaatschap van de rechtsorde kan niet worden opgezegd, omdat uiteindelijk de politie het ledenbestand handhaaft. ‘Iemand lid maken’ schijnt binnen de politie zelfs jargon te zijn voor het uitschrijven van een bekeuring.

De Staat der Nederlanden is geen uit de hand gelopen burgerinitiatief maar ook een dwangorganisatie. Horizontaal besturen in de netwerksamenleving is dus prima, maar niet alles kan worden vervangen door gezellige cocreatie. Soms bederft het juist de sfeer in een buurt als burgers daar zelf de pijnlijke keuzes voor een eigen begroting moeten maken.

Besluiten kunnen leed toevoegen en het zou fijn zijn als bestuurders daar eerlijk over blijven. Zich niet verschuilen achter enig collectief proces, maar zelf individuele verantwoordelijkheid nemen. Decide and defend, noemt Niels Karsten die strategie en zijn proefschrift liet zien hoe wethouders en burgemeesters respect afdwongen door moeilijke besluiten zelf te nemen en die rechtstreeks in woedende zaaltjes te verdedigen.

Zoals burgemeester Lenferink deed toen hij Benno L. in Leiden huisvestte en zelf op de fiets sprong om zich tussen de woedende menigte te begeven. ‘Soms is er gedoe,’ zei hij ter gelegenheid van zijn afscheid in EWmagazine. ‘Hoort erbij. Een burgemeester moet zich niet verschuilen achter processen of achter de gemeenteraad. Dat zou mijn advies zijn aan de twintig jaar jongere versie van mezelf die het ambt nog moet ontdekken. Wees niet bang! Sta ergens voor en leg het duidelijk uit. In het openbaar bestuur mag de angst niet regeren. Mensen moeten tegen je aan kunnen schoppen. En als mijn besluit verkeerd uitpakt, ben ik weg. Zo hoort het.’