Buitensluiten grootste partij niet uniek

De PVV verraste deze week met 37 zetels bij de Tweede Kamerverkiezing. De vraag is nu of de partij ook gaat regeren. Op landelijk niveau is het uitzonderlijk dat de grootste partij niet meedoet. Op lokaal niveau niet en daaruit zijn interessante lessen te trekken voor de landelijke situatie.

Op lokaal niveau doet in ongeveer 10 procent van de gemeenten de grootste partij niet mee aan de coalitie. Dat zijn ongeveer dertig politieke partijen die elke vier jaar buiten de coalitie belandden. Op lokaal niveau is het de PVV tussen 2010 en 2022 twee keer overkomen. Beide keren in Almere.

Dat de grootste partij niet meedoet aan een coalitie is op zich niet verwonderlijk. Coalitievorming is doorgaans een proces waarin enkele partijen die samen een meerderheid van de volksvertegenwoordigers achter zich hebben, kiezen om samen te werken. Er is geen enkele reden waarom de grootste partij daar altijd bij moet zitten. Anderzijds krijgt de grootste partij doorgaans het initiatief voor coalitievorming. Het is daarom interessant te kijken waarom dat niet altijd tot coalitiedeelname leidt.

In onderzoek op lokaal niveau onderzochten we daarvoor drie factoren: beperkte bestuurservaring, inhoudelijke verschillen en (verstoorde) politieke en persoonlijke verhoudingen. In vrijwel alle gevallen waarbij de grootste partij niet meedeed, bleken (verstoorde) politieke en persoonlijke verhoudingen tussen partijen daaraan als belangrijkste reden ten grondslag te liggen. Denk bijvoorbeeld aan politici die niet goed samenwerken, onenigheid over bepaalde dossiers of partijen, of politici die door hun politieke stijl afkeer oproepen. Inhoudelijke verschillen speelden een veel kleinere rol, maar het is goed mogelijk dat de meer praktische thematiek van de lokale politiek daar een belangrijke reden voor is.

Interessant is natuurlijk of Wilders nu landelijk aan een coalitie deelneemt. Op basis van ons onderzoek is uitsluiten van onderhandelingen in ieder geval onwaarschijnlijk. Bijna alle grootste partijen die uiteindelijk niet meededen aan de coalitie onderhandelden mee. Onzekerder is of hij een eerlijke kans krijgt. Uit ons onderzoek bleek dat in een aanzienlijk deel van de gemeenten sprake was van een vooropgezet plan om de grootste partij buiten te sluiten. De onderhandelingen zijn dan grotendeels voor de bühne, zodat de uiteindelijke coalitievormende partijen tegen de buitengesloten partij (en haar kiezers) kan zeggen dat het wel geprobeerd is. Wat rest, is een woord tegen woord spel. De partij die buiten de coalitie valt, kan zeggen dat ze nooit als serieuze partner is overwogen. De coalitievormende partijen menen dat de partij zichzelf door eigen handelen buitenspel heeft gezet.

In het onderzoek formuleerden we tenslotte lessen voor partijen die vrezen buiten de boot te vallen. Deze zijn samen te vatten als proactief investeren in relaties met andere partijen, het niet onderschatten van het belang van verhoudingen, het waken voor hoogmoed en alert zijn in de onderhandelingen. Het lijkt erop dat Wilders, in de loop van de campagne en direct na de uitslag, een aantal aanbevelingen ter harte heeft genomen. Het is de vraag waartoe dat gaat leiden. Uiteindelijk gaat het erom dat een groep partijen niet alleen op inhoud, maar ook op persoonlijke en politieke verhoudingen het vertrouwen heeft vier jaar met elkaar te besturen. Geen enkele partij, ook niet de grootste, kan daarbij bij voorbaat een plaats in de coalitie claimen.