Ambtelijke top krijgt opruim-advies van regeringscommissaris

Weg met de dominantie van de stafafdelingen als HR, ICT, FEZ en communicatie, weg met de grote macht van externe adviesbureaus, weg met de overheid als een bedrijf. Dat is wat het volgende kabinet volgens de regeringscommissaris informatiehuishouding te doen staat: het opruimen van het oude denken.

Kwetsbaar

Arre Zuurmond, de regeringscommissaris in kwestie, draait er zoals gebruikelijk geen doekjes om in een open brief aan de secretarissen-generaal van de ministeries. Hij plaatste deze direct op LinkedIn, in reactie op de brief die de verzamelde ambtelijke top eerder deze week aan informateur Ronald Plasterk stuurde en ook op hetzelfde sociaal kanaal posten. ‘Ik weet hoe kwetsbaar dat is, zonder vooroverleg en op korte termijn. Maar juist omdat dit onderwerp een publiek debat vraagt, en dat we dat publiekelijk moeten voeren, lijkt het mij juist om weer via LinkedIn [] te reageren’, aldus Zuurmond.

Zorgen

In hun brief gaven de sg’s de informateur op hoofdpunten aan waar hun zorgen en ambities zitten en waar, in hun ogen, de hoogste aandacht van de nieuwe ministersploeg naar toe behoort uit te gaan. Behalve het gelijkwaardig betrekken van met name medeoverheden bij de ontwikkeling van het beleid, pleiten zij onder meer ook voor een drastische vereenvoudiging van de regelgeving en het betrachten van meer realisme over wat mogelijk en uitvoerbaar is.

Wantrouwen

In die opsomming mist de aandacht voor de onderliggende transformatie naar een responsieve overheid. Zuurmond: ‘We kunnen in de moderne informatiesamenleving namelijk niet nog verder doorgaan met de huidige manier van werken in het huidige systeem. De laatste 30 jaren zijn we steeds meer uitgegaan van wantrouwen, hebben we een dominant efficiency-denken gehad, met een bureaucratisch mechanisch bestuursmodel, met een overvloed aan verantwoording en controle-behoefte, gevoed door de talrijke stafafdelingen (wetgevingsjuristen, FEZ-afdelingen, control, inkoop, communicatie, HR, ICT, etc.).’ En hoewel Nederland daar veel te ver in is doorgeschoten, blijven we daar volgens hem maar op voortborduren.

Digitale transformatie

Ook de sg’s doen dat weer in hun brief, zo vindt hij, verwijzend naar hun pleidooi voor niet te veel complexiteit, en niet te hoge verwachtingen voor de komende kabinetsperiode. Daarin hoort Zuurmond toch weer een oude manier van sturen – via onder meer een divisie-structuur met veel autonome eenheden – die de complexiteit en dynamiek van de moderne samenleving niet aan kan. Andere organiseervormen, waarbij gebruik wordt gemaakt van de nieuwste digitale technologieën, kunnen dat volgens hem wel omdat ze veerkrachtig en wendbaar zijn. ‘Dat is wat wordt bedoeld met digitale transformatie’, legt de regeringscommissaris informatiehuishouding uit.

Zielloos

Tot nu toe wordt digitalisering volgens hem vooral ingezet om de wantrouwende overheid te voeden. ‘En dat verklaart waarom al die uitvoerende professionals niet aan hun echte werk, waar ze zo graag trots op willen zijn, toekomen. Ze moeten zich door een wirwar van procedures, protocollen en formulieren ploegen. Ze worden gehinderd door de talrijke voorschriften en voorwaarden van al die stafafdelingen. En daarom komen ze maar mondjesmaat aan hun echte werk toe. Ze zijn helaas aan het verworden tot bureaucratische krachten, radartjes in een bureaucratisch mechanistisch, zielloos apparaat. En daardoor kan de overheid niet meer de publieke waarde leveren die zo broodnodig is’, aldus Zuurmond.

Rechtmatigheidsmanie

Hij had gehoopt dat de sg’s hadden gezegd dat daar ook een taak voor hen ligt. Niet meer werken met allemaal losse departementen, maar veel meer als één geheel, waar op tal van terreinen één sg namens alle sg’s mag besluiten. Werken met interdepartementale, interbestuurlijke teams van beleid, wetgeving, uitvoering en publiek domein, die samen een bepaalde maatschappelijke opgave oppakken. En, zo vervolgt Zuurmond, ‘weg met de dominantie van de stafafdelingen, weg met de steeds verder verschotte financieringen, weg met de grote macht van externe adviesbureaus, weg met de overheid als een bedrijf, weg met de rechtsmatigheidsmanie. En dan moet je ook opruimen wat er de laatste decennia door dat oude paradigma in wet- en regelgeving, in verordeningen, etc. allemaal gestopt is. Opruimen van al dat oude denken dat in financiële logica en ICT-beton gegoten is.’

Falend systeem

De door hem bepleitte transformatie gaat uit van een oprechte interesse in de zorgen van burgers, over visie, over het moreel kompas van de ambtelijke dienst, over aandacht voor de uitvoeringsproblematiek om zo falend beleid te corrigeren. ‘Kortom over een cultuur en organisatie waar de overheid er voor alle burgers is’, betoogt hij. Er is in zijn optiek sprake van systemisch falen, maar de aanpak daarvan lijkt niet op de agenda van de sg’s te staan. ‘Dan loop je het risico dat je niet zult slagen en dat de aanpak van die uitdagingen, ondanks alle goede bedoelingen en de passie die iedere ambtenaar er in stopt, op een teleurstelling uitloopt.’