Vermeer zoekt Verbinding: oplossing vindt probleem

De grote maatschappelijke opgaven waarvoor we als samenleving staan vragen om een slagvaardig optreden van één overheid. Daar is iedereen het wel over eens. Maar zoals altijd staan tussen droom en daad wetten in de weg en praktische bezwaren. Cees Vermeer werkt als overheidsmanager in beleid, uitvoering en toezicht, zowel binnen de rijksoverheid als bij gemeenten. In een serie columns reflecteert hij op ambtelijk samenspel.

Om een man op de maan te krijgen zijn niet alleen een opdracht, maar vooral ideeën nodig. En hetzelfde geldt voor het ontwikkelen van de Oosterscheldekering, vluchtelingenopvang en de energietransitie. En zelfs voor de ontwikkeling van de Fiat Multipla, veruit de lelijkste auto ooit. Hoewel de Multipla eerder de bijvangst lijkt van de ontwikkeling van een ander product, net zoals we de Teflon-pan te danken hebben aan het ruimtevaartprogramma van NASA. Het denken over problemen en oplossingen vindt vaak onafhankelijk van elkaar plaats. Onafhankelijk door professionals in verschillende organisaties die met verschillende vraagstukken bezig zijn, zoals Viagra in eerste instantie ontwikkeld werd om pijn op de borst te bestrijden.

Overheidsmanagers doen er goed aan zich te laten inspireren door anderen dan de eigen medewerkers en organisatie. Wanneer de GGD het testen, traceren en vaccineren waren blijven doen zoals ze dat altijd deden, hadden ze nooit kunnen opschalen naar de astronomische volumes die bij de bestrijding van COVID-19 nodig waren. Evenementenorganisatoren, industriële procesmanagers en vele andere professionals hebben oplossingen aangereikt. Iets vergelijkbaars zien we in het programma ‘ruimte voor rivieren’. Na decennia waarin civiel ingenieurs vooral oplossingen zagen in hogere en bredere dijken, leidde uitwisseling van ideeën met ecologen en landschapsarchitecten tot hele andere oplossingen.

Oplossingen zitten niet alleen in concrete handelingen maar vaak ook in de duiding daarvan. Een nieuwe bestuurder zal zelden in een bestuurstermijn iets realiseren wanneer die met een blanco vel begint aan het verzinnen van maatregelen. Zoals ik als gemeentesecretaris tegen beginnende wethouders zei: het is over vier jaar heel prettig voor je opvolger als je aan nieuwe plannen gaat werken, maar als je resultaten wilt hebben kun je beter in het magazijn kijken wat er al op plank ligt.

Veel maatregelen hebben betekenis voor verschillende doelen. Zo kan bijvoorbeeld het aanleggen van een fietspad het fietsgebruik stimuleren, voor een betere doorstroming van auto’s zorgen, sport en recreatie bevorderen, gebiedsontwikkeling faciliteren en bijdragen aan innovatie door bijvoorbeeld slimme verlichting. Het mooie van verschillende betekenissen van één en dezelfde interventie is overigens ook dat je met de juiste woorden hoge ogen kunt scoren in de subsidiebingo’s van provincie en rijk. Er is altijd wel een potje te vinden waarbij het plan past.

Een overheidsmanager is een makelaar tussen problemen, oplossingen en hun betekenissen. Een probleem kan een kans zijn en een kans een probleem, afhankelijk van de politiek-bestuurlijke bril en financieringsmogelijkheden. Of zoals de Franse filosoof Jacques Derrida onderbouwt: de relatie tussen woorden, symbolen en gebeurtenissen enerzijds en hun betekenis anderzijds ligt niet vast, maar wordt bepaald door context, politieke overtuiging en vooroordelen van zender én ontvanger.

Om andere paden dan de gebruikelijke te zien heb je als manager reflectie nodig. Het los kunnen komen van de waan van de dag. Een brede werk- en levenservaring helpen daarbij. En nieuwsgierigheid, werkbezoeken, netwerken en achterover leunen. Wanneer Alexander Fleming na zijn vakantie terugkomt in zijn laboratorium, ziet hij dat het afdekglas van een van de kweekschaaltjes is weggegleden en dat er schimmel is gegroeid. In plaats dat hij de mislukte kweek meteen in de kliko kiepert, gaat hij er eens goed voor zitten. En zo zag hij dat op plekken waar de schimmel was verschenen, de bacteriekweek was opgelost. Een moment van rust en reflectie bracht ons penicilline en redde miljoenen mensen het leven.