Het grote aftellen: in 40 jaar van 811 naar 355 gemeenten

In 1980 telde Nederland 811 gemeenten. Nu zijn het er 355 en volgend jaar blijft dat zo. De ondergrens lijkt volgens deskundigen wel zo’n beetje bereikt.

In het kader van veertig jaar Binnenlands Bestuur blikken we terug op veertig jaar gemeentelijke herindeling. ‘Het waren gemoedelijke tijden’, weet oud-Kamerlid/burgemeester Dick de Cloe. Er stond ook niet zoveel druk op de ketel. In 1980 begon de illustere Hans Gruijters als burgemeester van Lelystad. Volgens Gruijters zat het burgemeesterschap er na ‘de middag-sherry wel op.’ Daarna was het tijd voor een goed boek. De Cloe: ‘Hans Gruijters was geen standaardburgemeester, maar deze typering geeft wel een beetje de Swiebertje-achtige sfeer van die tijd weer.’

Decentralisatie
De Cloe bestierde in de Tweede Kamer voor de PvdA van de jaren ’80 tot het begin van deze eeuw de portefeuille binnenlands bestuur en had de opdracht om zoveel mogelijk partijgenoten op prominente burgemeestersposten te krijgen. Toen hij Den Haag in 2002 verliet, waren er nog ‘maar’ 496 gemeenten. Volkomen terecht, meent hij. ‘Er werd ook in de jaren ’80 steeds meer om kwaliteit gevraagd. De eerste signalen van decentralisatie kwamen eraan. De gemoedelijke tijd voldeed niet meer, je moest verder kijken.’

Dick de Cloe voorspelde ooit dat het proces van gemeentelijke herindeling zou stoppen bij 350 gemeenten, ‘maar het gaat nog wel even door, hoewel veel minder snel’, zegt hij nu.

Megagemeenten
Met de 350 gemeenten waarop Nederland volgens De Cloe zou blijven steken hebben we volgens de Groningse hoogleraar Maarten Allers de ondergrens bereikt. ‘Als we slaapwandelend doorgaan met gemeentelijke herindelingen, dan houden we geen gemeenten meer over en komen we over 25 jaar uit op zo’n 25 tot dertig megagemeenten of regio’s.’ Dat zou volgens hem op zich niet zo gek zijn. Die nieuwe regio’s hebben dan meer inhoud dan de huidige provincies, vindt hij. ‘Je geeft de democratisch gekozen regiobesturen grootschalige taken waar gemeenten te klein en de provincies te groot en afstandelijk voor zijn – denk aan de energietransitie, het sociaal domein, economische zaken, infrastructuur en de gemeenschappelijk regelingen. Die regio’s worden dan de nieuwe provincies. Maar als je niet uitkijkt, gooi je de baby met het badwater weg. Je raakt dan namelijk wél het laagdrempelige bestuur kwijt.’

Als je de laagdrempeligheid belangrijk vindt, dan kun je volgens hem niet lijdzaam toezien hoe gemeenten verdwijnen en uitgroeien tot 25 à 30 regio’s, maar dan moet je de herindelingen stoppen en bewust kiezen voor regio’s met daaronder gemeenten in alle soorten en maten. ‘We moeten de regio’s samenstellen vanuit de provincies en ze niet laten ontstaan vanuit de gemeenten.’

Doordenderende trein
Net als Allers ziet Berenschot-adviseur Philip van Veller gebeuren dat Nederland toegroeit naar samenhangende regio’s, hoewel hij niet aan 25 à 30 regio’s denkt. ‘De Atlas voor Gemeenten komt uit op 57 daily urban systems, en op die schaal zie ook ik ook de regionale samenwerking ontstaan’, zegt hij. ‘We gaan op zoek naar vormen van schaalverkleining, die net als de regio’s een eigen democratische legitimatie moeten krijgen. Misschien komen we over 25 jaar dan wel uit op 600 gemeenten of kernen met een eigen raad.’

Volgens CDA-Tweede Kamerlid Harry van der Molen is het parlement ‘herindelingsmoe’. Voor het CDA is de ondergrens ook wel zo’n beetje bereikt, zegt hij. ‘De doordenderende trein van herindelingen moet worden gestopt. De opbrengsten van gemeenten die groter en groter worden zijn kleiner en kleiner. De democratische betrokkenheid neemt ook af. Maar bestuurlijke effectiviteit vinden we in Nederland nu belangrijker dan democratische betrokkenheid.’

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 24 van deze week (inlog)