‘We hoeven niet bang te zijn voor elkaar’

Meer luisteren en het gesprek aan gaan, dat is wat veel burgemeesters en commissarissen van de koning over willen brengen in hun nieuwjaarstoespraken. Maar met de verkiezingsuitslag in het achterhoofd zijn in de speeches ook het belang van de democratie en de rechtsstaat stokpaardjes.

Waakzaam zijn

‘Als democratie ons lief is, dan zullen we waakzaam moeten zijn’, sprak de Zuid-Hollandse cdk Jaap Smit in zijn nieuwjaarsrede, verwijzend naar de eveneens Zuid-Hollandse wapenspreuk ‘Vigilate Deo Confidentes’. Dat betekent: ‘weest waakzaam, vertrouwend op God’. Volgens Smit drukt ‘Deo confidentes’ uit dat je als mens het besef hebt dat er iets groters is dan jijzelf. ‘Het draait niet om “mij”, maar om “ons” in de breedste zin van het woord. Deze tijd vraagt om “wakkere mensen” die de tekenen van deze tijd verstaan ‘en waar nodig weerstand kunnen bieden tegen krachten die onze democratische rechtsstaat bedreigen’. ‘We moeten wakker zijn om goed naar die ander te kunnen luisteren, om begrip op te brengen voor wat die ander beweegt, om een zuiver onderscheid te maken tussen eigen belang en algemeen belang.’

Winnaars en verliezers

Zorgen uitte Smit niet alleen over de staat van de democratie, maar ook over de manier waarop het publieke en politieke debat steeds vaker verloopt. ‘Er kan bijna geen normaal gesprek meer gevoerd worden over verschillen van opvattingen en politieke ambities. De ander is immers niet meer je politieke tegenstander met wie je een goed dispuut voert en probeert een brug te slaan, maar eerder je vijand die je moet verslaan en met wie je categorisch van mening verschilt. En op het moment dat je politieke tegenstander je vijand is geworden, loopt elk gesprek dood, terwijl juist het publieke en politieke debat essentieel is voor onze democratie. Als dat gesprek verstomt, verwordt democratie tot een spel van winnaars en verliezers waarbij het uiteindelijk gaat om “the winner takes all”. En dat is nou net niet wat democratie inhoudt’, aldus Smit.

Waken voor somberte

Waar Smit niet zonder zorgen aan het nieuwe jaar begint, wil de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema juist waken voor teveel ‘somberte’. De stad moet zich daartegen wapenen en daarvoor moet ook worden gekeken naar wat Nederland wel heeft. Ze complimenteerde de Nederlandse rechtsstaat, de diep verankerde trias politica en de verzorging voor de allerkwetsbaarsten. Ze noemde ook de welvarende Nederlandse samenleving met relatief kleine inkomensverschillen, een sterke pers en een grote vrijheid van meningsuiting.

Optimistischer worden

Problemen wilde ze ook niet bagatelliseren, ‘maar geen van die problemen kunnen we aan als we het niet samen doen’. Er waren ingewikkeldere problemen in tijden dat het leven veel harder was. ‘Het betekent dat we ons beter moeten wapenen tegen de somberte en het gemopper. Het versterken van onze sociale netwerken lukt zo niet goed. Somberte leidt niet tot vooruitgang. Gemopper leidt tot achteroverleunen en “het zal mijn tijd wel duren”. Het betekent dat we hard moeten samenwerken om het beter te doen. Om optimistischer te worden.’

Daadkrachtige bestuurders nodig

Scheidend ambtgenoot Ahmed Aboutaleb sprak juist uit dat Rotterdammers bezorgd zijn over de toekomst, ‘bijvoorbeeld over het klimaat, maar ook over de consequenties en de kosten van de klimaatmaatregelen’. ‘Zijn die betaalbaar voor mensen met een smalle beurs? Komt er nog solidariteit om al die kosten te kunnen dragen? Wat is de rol van de gemeente daarbij? Wat kan de rijksoverheid met de grote potten voor die overgangen betekenen?’ Vooruitkijkend naar een nieuw kabinet constateert hij dat Nederland ‘daadkrachtige bestuurders’ nodig heeft. ‘Er zijn zoveel dossiers die om politieke moed en daadkracht vragen, geen uitstel velen.’

Overheid wantrouwde eerst

Zoals veel van zijn collega’s had ook hij het over het tanende vertrouwen in de overheid. ‘Ik heb bijna de neiging te zeggen: het feit dat de burgers de overheid niet te vertrouwen is wel begonnen met een overheid die de burgers niet vertrouwt (…) Als we als overheid grosso modo veel burgers benaderen met een zeker wantrouwen, dan is het niet zo vreemd dat we als overheden wantrouwen oogsten.’ Hij vindt het iets om over na te denken, ‘omdat vertrouwen toch de kern is van de verhoudingen tussen de samenleving en de overheid en de volksvertegenwoordigers’.

Menselijke maat

De Zwolse burgemeester Peter Snijders heeft daarom een duidelijke opdracht voor zijn gemeente: werken aan herstel van vertrouwen. Uit onderzoek blijkt dat dit vertrouwen nog relatief hoog is in Zwolle. ‘Maar we kunnen niet achterover leunen, we moeten er alles aan doen om dichter bij onze inwoners en ondernemers te staan. Om hen te horen, te zien en te begrijpen.’ En ook laten merken dat de gemeente aandacht heeft voor hun wensen en belangen, ‘voor de menselijke maat’. ‘Dat betekent dat we in ons denken en handelen meer werken vanuit vertrouwen in plaats van uit controle. Dat we dicht bij onze inwoners staan in plaats van veraf. Dat onze dienstverlening en communicatie toegankelijk en begrijpelijk is. Met maatwerk waar dat nodig is.’

Niet bang zijn voor elkaar

Tegelijkertijd ziet hij ook dat de dialoog in de samenleving wordt bemoeilijkt door polarisatie. ‘Er lijkt steeds meer sprake van “wij tegenover zij” bij maatschappelijke en politieke kwesties, zoals conflicten of de klimaatcrisis. Tegenstellingen worden uitvergroot, de randen worden opgezocht en het “midden” lijkt daarbij niet meer te bestaan. De nuance verdwijnt en er is weinig ruimte voor andere standpunten.’ Maar we hoeven ons niet ‘op scherp’ te laten zetten, vindt burgemeester Sjoerd Potters van De Bilt. ‘We hoeven ons niet mee te laten zuigen in het wij/zij-denken. We hoeven niet vóór de één en tégen de ander te zijn. We hoeven niet bang te zijn voor elkaar. Er is iets wat wij als mensheid altijd hebben gedaan om de verbinding met elkaar te zoeken: het gesprek met elkaar voeren! Zonder iets over elkaar te vinden. Zonder over elkaar te oordelen.’

Elkaar echt horen en zien

Het nieuwe jaar biedt nog steeds 362 dagen om er samen iets moois van te maken, stelde Birgit Op de Laak, burgemeester van Nederweert, in haar nieuwjaarsrede. ‘Niet per se persoonlijk gewin als hoogste doel, maar noaberschap, samenwerking en gemeenschapszin.’ Dat zijn ‘sleetse woorden’, las ze in de krant. ‘Hebben ze nog waarde? Is de boodschap van de verkiezingsuitslag van 22 november een oproep tot ikke, ikke en de rest kan stikken? Of ook en eerder een oproep de ogen en oren te openen voor het ongemakkelijke gesprek. Elkaar echt horen en zien, liefst live en niet uitsluitend via social media.’ En verwijzend naar John Lennon: ‘Misschien ben ik dan een dromer… hopelijk niet de enige.’

Andere bril opzetten

Daar sluit burgemeester Mirjam Clermonts-Aretz van Meerssen in haar toespraak op aan. ‘Zet ook eens een andere bril op met een ander perspectief, om scherper te kijken, de horizon te verbreden.’ Mensen kijken steeds meer alleen door hun eigen bril waardoor ze maar één waarheid zien: die van hunzelf, constateert ze. ‘Ik zie dat niet beter worden. De verkiezingsuitslag van 22 november geeft aan dat de ontevredenheid groeit, óók in Meerssen.’ Ze wijst op vandalisme, incidenten, verbaal geweld tegen ambtenaren en ‘aan steeds jongere jeugd die spullen vernielt en mensen intimideert’. ‘We zien dat aan verminderd draagvlak voor de opvang van asielzoekers en mensen uit oorlogsgebieden. We zien het aan boosheid over het tekort aan woningen, aan mensen die de eindjes niet meer aan elkaar geknoopt krijgen en gefrustreerd raken.’

Verantwoordelijkheid nemen

Het gemeentebestuur moet daarom zijn verantwoordelijkheid nemen. ‘Ook voor vluchtelingen, ook voor wetgeving die ons misschien niet zo goed uitkomt. Oplossingen en compromissen bedenken en soms moeilijke beslissingen nemen betekent luisteren naar elkaar, kijken door elkaars bril. Ongeacht geloof, politieke voorkeur, huidskleur en gender. Omdat we wetgeving volgen en omdat we ménsen zijn. Meerssen is gastvrij, laat dat zo blijven.’

Ontevreden klant

De Zuid-Hollandse cdk Jaap Smit citeerde in zijn toespraak passages uit het boek ‘Alkibiades’ van Ilja Leonard Pfeijffer, een verhaal over onder meer verschillende staatsvormen die ten onder gaan wanneer het algemeen belang het aflegt tegen eigenbelang of deelbelangen. In het boek zegt wijsgeer Protagoras in een toespraak dat de democratie kapotgaat op het moment dat mensen vergeten zijn dat de vrijheid met bloed en tranen bevochten is, de burger zich gaat opstellen als een ontevreden klant van een overheid die niet levert en leiders niet meer leiden, maar de onvrede van het volk volgen en mobiliseren. ‘Zie daar de parallel met deze tijd’, aldus Smit.

Weerbaarheid onder dieptepunt gezakt

‘Soms bekruipt me het gevoel dat veel mensen geen enkele tegenslag meer kunnen hebben; dat de weerbaarheid door onze enorm hoge standaarden en welvaart onder het dieptepunt is gezakt’, zegt Wouter Kolff, burgemeester van Dordrecht, in zijn speech. ‘Mensen die terugverlangen naar datgene wat de jaren ’50, ’60 of ’70 ons brachten, zonder te beseffen dat daar de grootst mogelijke crisissituaties aan vooraf gingen en dat de eenheid, het saamhorigheidsgevoel en de wil om er iets van te maken in die tijd vele malen beter ontwikkeld leken dan nu.’ Die mensen passen volgens Kolff naadloos in het boek van psycholoog Jeffrey Wijnberg: ‘Dit is niet het leven dat ik besteld heb’ met de ondertitel: ‘Mentaal sterk worden in een verwende samenleving’. ‘Of anders gezegd door de bekende psychiater Frank Koerselman: Degene die het beste kan omgaan met tegenspoed, heeft het meeste kans op voorspoed.’

Veel ongenoegen

Als dit een metafoor is voor Groningen, dan kan de provincie nog veel voorspoed verwachten, want tegenspoed is er veel geweest. ‘Er is veel ongenoegen in Nederland en in Groningen is het erger dan gemiddeld’, zegt de Groningse cdk René Paas in zijn nieuwjaarstoespraak. ‘Het ongenoegen gaat over het onvermogen om hardnekkige problemen op te lossen en over de belangen van onze inwoners. Het gaat over mensen die meer respect van de overheid verdienen dan ze krijgen.’ Hij benoemt de problemen in Ter Apel. ‘Laat iedereen rustig zijn afweging maken voor hoeveel mensen in Nederland ruimte is. Maar één ding staat vast: als je hier bent, dan word je humaan behandeld. En het is beschamend dat we daar nog steeds niet in slagen. Dat er tot de dag van vandaag nog steeds teveel mensen moeten slapen in en rond Ter Apel.’

Eerlijk delen

De nacht voor Paas sprak waren het er 2180, terwijl 2000 het vastgestelde maximum is. Een week eerder was Paas nog in een ‘geïmproviseerd tentenkamp in Stadskanaal’, waar hij onder meer met bestuurders, politiemensen en mensen van het COA en de IND sprak. Daar waren ook Eerste Kamerleden bij. En die mogen beslissen over de Spreidingswet. Paas hoopt dat ze hun hoofd koel houden en willen bijdragen aan een ‘respectvol, behoorlijk bestuur, ook in dit dossier’ en een eind maken aan de ‘barre praktijk, waarin steeds opnieuw in Ter Apel de pleuris uitbreekt als een systeem weer eens vastloopt’. ‘Laat niemand de illusie hebben dat het voornemen om de instroom te beperken “eerlijk delen” overbodig maakt. Het vergt een wet om dat te regelen. Uit respect voor kwetsbare mensen. Respect ook voor de inwoners van Ter Apel.’ Het levert hem spontaan applaus op.