Middelgrote gemeenten mikken op dubbelslag

Echt populair is de centrumgemeente bij haar buren niet. 'Het rijk wijst een centrumgemeente aan', zegt Koos Janssen, burgemeester van Zeist en voorzitter van het Platform Middelgrote Gemeenten. 'Die krijgt daarvoor geld om zaken als leerplicht, daklozenopvang en hulpverlening te verzorgen voor omliggende gemeenten. Er is geen keuze.' Het Finse model van de gastheergemeente waarbij een gemeente een of meer taken uitvoert voor een andere gemeente op basis van een overeenkomst, maakt daaraan een einde.

De middelgrote gemeenten zien het Finse model ook als middel om tot een dubbelslag te komen. Uitvoering van gedecentraliseerde taken wordt makkelijker. De discussie over overheveling van taken van rijk naar gemeenten jaagt het debat aan over herindeling en schaalvergroting. De gedachte is dat kleinere gemeenten niet in staat zijn alle taken te verrichten en dat ze zo richting opheffing worden gemanoeuvreerd.

Janssen, lid van het CDA, de partij die zich sterk maakt voor behoud van kleinere gemeenten: 'Als je met dit model gaat werken, praat je niet meer in termen van dat kleinere gemeenten taken niet aankunnen. De ongelijkwaardigheid haal je weg. Er is geen sprake van gedwongen winkelnering. Er wordt geen ingewikkelde bestuurlijke constructie gebouwd. Het is, denken wij, daarnaast een extra middel om een goede decentralisatie van taken mogelijk te maken. En bijkomend effect is dat het door die gelijkwaardigheid en vrijwilligheid bijdraagt aan een evenwichtige ontwikkeling van samenwerking-nieuwe-stijl.'

Voorbeelden

Voorbeelden van het Finse gastheergemeentemodel zijn er in Nederland zonder dat het zo wordt genoemd. Opsterland heeft al zijn taken en ambtenaren in het kader van de Wet werk en bijstand ondergebracht bij Smallingerland. Rozendaal heeft tien taken overgebracht naar Rheden. Het meeste extreme voorbeeld is Ten Boer dat uitvoering van alle taken en daarmee bijna alle ambtenaren heeft ondergebracht bij de gemeente Groningen. Janssen: 'In Finland maakt een kaderwet gastheerschap mogelijk. Gemeenten kunnen de beste vorm van samenwerking kiezen. Het zou mooi zijn als de wetgever dat hier ook mogelijk zou maken.'

Het Finse gastheermodel werd afgelopen najaar ontdekt door de Zeister beleidsmedewerker van het Platform Middelgrote Gemeenten. Deze groep van 26 gemeenten (onder meer Den Helder, Roermond, Assen, Smallingerland, Winschoten, Meppel, Ridderkerk, Zeist, Sneek, Hardenberg, Barneveld, Goes, Vlissingen en Nieuwegein) zocht naar nieuwe mogelijkheden voor samenwerking. Zij leerden uit het VNG-rapport van de commissie-Bovens uit 2006 de boodschap dat er verschil gemaakt mocht worden en ontdekten dat niemand eigenlijk wist wat het begrip centrumgemeente betekende.

'Wij wilden het instrument van samenwerking tussen twee kleinere, of klein met groot, of twee grotere gemeenten beter benutten. Uiteindelijk stuitten we op het Finse model. We denken dat hiermee het bondgenootschap van centrumgemeenten met de omgeving een impuls krijgt. Het vergt wel een mentale omslag van defensief naar offensief, van ongelijkwaardig naar gelijkwaardig.' Het Finse model is een van de belangrijke elementen uit het rapport van de interbestuurlijke taakgroep D'Hondt die op het congres van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten over tien dagen advies uitbrengt hoe decentralisatie door gemeenten het beste kan worden vormgegeven en uitgevoerd. 

De plus- en minpunten van het Finse model

Voordelen: er is geen sprake van vergroting van de bestuurlijke drukte. De democratische controle vindt direct plaats door de gemeenteraad, in plaats van indirect zoals bij regionale samenwerkingsorganen. Nadelen: Gemeenten moeten bereid zijn taken inclusief ambtelijke capaciteit daadwerkelijk over te dragen. Vertrouwen is daarbij het sleutelwoord, maar juist omdat het concept van de gastheergemeente uitgaat van gelijkwaardigheid, vrijwilligheid en duidelijkheid, zou dat minder problemen moeten opleveren. Minpunt is ook dat er geen expliciete juridische basis is. In Finland is er een speciale kaderwet gemaakt die het mogelijk maakt voor gemeenten dienstverleningsovereenkomsten te sluiten in het verband van gastheerschap.

Zie ook het rapport Kracht ontwikkelen door nabuurschap, onderzoek naar de mogelijkheden van het Finse gastheergemeentemodel in Nederland, Platform Middelgrote Gemeenten/BMC.