Met de Franse slag

De bouw van een nieuw systeem voor het beheren van bevolkingsgegevens duurt nu al langer dan de tijd die Microsoft nodig had om Windows Vista te ontwikkelen. En na ruim zeven jaar studeren, vergaderen en testen is men pas halverwege, maar is wel het geld bijna op. Staatssecretaris Bijleveld legde de zaak stil en haalde het verantwoordelijke agentschap Basisadministratie Persoonsgegevens en Reisdocumenten van het project, nadat de relatie met ontwikkelaar ICTU danig was bekoeld. De twee raakten bijna op voet van oorlog met elkaar, blijkt uit onderzoek van het ministerie. Automatiseerder CapGemini werkt nu aan een herstart, vooropgesteld dat rijk en gemeenten het eens worden over de kosten.

Het bevolkingsregister dateert uit de Franse tijd. Sinds Napoleon liggen de persoonsgegevens van elke inwoner bij de gemeente. Maar veel burgers brengen in de 21ste eeuw grote delen van hun leven op andere plekken door. Het zou dus handig zijn als je in de gemeente waar je werkt of schoolgaat ook een nieuwe identiteitskaart kunt aanvragen.

Dat vindt ook Cees Meesters, voorzitter van de Nederlandse Vereniging Voor Burgerzaken en directeur Publiekszaken in Rotterdam. Het huidige systeem is niet meer van deze tijd: ‘Als een burger zich bij ons meldt voor een verhuizing vanuit bijvoorbeeld Maastricht, wil hij gelijk ook het grofvuil en de parkeervergunning kunnen regelen. Maar het kost nu vijf dagen om de gegevens uit een andere gemeente te halen.’

Het nieuwe systeem met landelijk toegankelijke bestanden, waarbij lokale overheden zeggenschap houden over het brondocument, zou in die behoefte van de moderne burger kunnen voorzien. Maar de modernisering van de bevolkingsadministratie biedt geen oplossing voor een veel nijpender probleem, waarvoor recentelijk staatssecretaris Bijleveld ter verantwoording werd geroepen in de Tweede Kamer: de vervuiling van de bestanden.

Met de noorderzon vertrokken of gewoon de verhuizing vergeten te melden, alle gemeenten maken het mee. In het verleden moest de burger ook naar de balie voor elektriciteit, gas, water, kabeltelevisie, vuilophaal en andere nutsvoorzieningen. Privatisering en de inzet van internet en call centra hebben daaraan vrijwel overal een eind gemaakt; alleen parkeervergunningen en paspoorten zijn nog stevig in handen van de plaatselijke overheid. Wie die documenten niet direct nodig heeft, ervaart dus weinig prikkels om een verhuizing aan te geven.

Zulke calculerende burgers gaan een stap te ver, vindt Arre Zuurmond, hoofddocent aan de TU Delft en partner in adviesbureau Zenc. ‘Je hebt sinds Napoleon recht op bezit en de mogelijkheid om jezelf te ontwikkelen. Bij die vrijheid horen een paar verplichtingen om juridisch en zakelijk verkeer mogelijk te maken. Het is onaanvaardbaar dat mensen dit vergeten en zich eraan onttrekken. Je moet ergens vindbaar zijn om aangesproken te worden op de daden en verplichtingen die je bent aangegaan als vrij burger. Maar bijna niemand ziet die functie van basisregistratie nog.

Het uitgangspunt voor de gemoderniseerde basisregistratie GBA blijft dat huidige bestanden kloppen. Zuurmond: ‘Modernisering pakt de vervuiling niet aan. We investeren in een nieuwe, hypermoderne pomp, maar we blijven vervuild water rondpompen.’

Direct helpen

Elke werkdag worden volgens het ministerie honderdduizend informatieverzoeken elektronisch verwerkt; nog geen kwart van het berichtenverkeer over het oude systeem. Afnemers zijn gemeenten en organisaties als de Belastingdienst, Sociale Verzekeringsbank, pensioenfondsen en waterschappen. ‘Sneller informatie verwerken is een belangrijke verbetering die we verwachten van het gemoderniseerde GBA’, zegt Vrien de Geest, informatie-adviseur bij de dienst Burgerzaken van de gemeente Den Haag. ‘Het berichtenverkeer kost je nu twee keer 24 uur. Straks werken we online en kun je iemand dus meteen helpen. Natuurlijk blijf je wel controleren en verifiëren, maar het is een vooruitgang als mensen direct verder kunnen naar de andere instanties zoals de Belastingdienst, pensioenadministratie fonds en Sociale Verzekeringsbank.’

En toch zijn er overheidsinstanties die niet zitten te springen om modernisering van het GBA. Waterschap Zeeuwse Eilanden laat via medewerker invordering en belastingen Hans Lukasse weten dat het huidige systeem prima voldoet voor de verkiezingen en het opleggen van aanslagen, invorderingen en dwangbevelen. ‘Natuurlijk kom je wel eens doublures tegen, maar voor 95 procent is het actueel genoeg. Het meest cruciaal zijn de NAW-gegevens en die voldoen. Wanneer een persoon zich niet uitschrijft of inschrijft, kan niemand daar wat aan verhelpen. En voor ons is het geen ramp om een verhuizing een dagje later te vernemen. We hebben ook geen behoefte aan 24-uurs beschikbaarheid. Buiten kantoortijden gebruiken wij het systeem niet.’

Woordvoerster Ariane Volz van de Sociale Verzekeringsbank: ‘De samenleving wil snel geholpen worden, met het huidige GBA gaat er nog wel eens een nachtje overheen. Hoe erg is dat? Wij krijgen er geen klachten of onbegrip over. Het is meer een kwestie van eigen ambitie en waarde die we hechten aan de kwaliteit van onze dienstverlening.’

Maar al doet het huidige GBA wat het moet doen en is de dienstverlening in orde, de afdeling Burgerzaken bij de gemeente Amersfoort zit wel met de beperkingen: geen informatie over klanthistorie en tijdrovende controles. De basisregistratie voor personen die er vanaf 1 januari 2010 moet zijn is weer een extra laag op dezelfde gegevens, aldus woordvoerder Lonneke Lavrijssen. De achterstand bij modernisering van het GBA dwingt de gemeente tot een onwenselijke tussenstap.

In Edam-Volendam zegt Remko Rekoert, coördinator Burgerzaken: ‘We hebben geen last van het uitstel. Negen van de tien personeelsleden op Burgerzaken willen gewoon de handen uit de mouwen steken en geloven het wel met die modernisering. Het is heel complex. Ik begrijp het ook niet allemaal.’

Edam-Volendam liet zelfs GBA-V aan zich voorbijgaan: geen behoefte. ‘Alles kan met het oude systeem. Het nieuwe wordt vooral gebouwd voor de buitenwereld, niet zozeer voor intern gebruik.’ En die vijf dagen voor het afwikkelen van een verhuizing dan? Rekoert: ‘De gegevens 24 uur per dag beschikbaar stellen? Dat hoef je niet met een centraal bestand te doen. Gemeenten kunnen dat ook en menige gemeente is met digitale dienstverlening al verder dan de doelen van het gemoderniseerde GBA. Ik zie trouwens nooit licht branden als ik om 10 uur ‘s avonds langs het belastingkantoor fiets. Alleen voor de politie heeft het nut om het hele etmaal toegankelijk te zijn, maar die hebben ook andere mogelijkheden.’

Lastige kwestie

Hoe nu verder? Doorgaan, vindt NVVB-voorzitter Meesters, vooral vanwege het correctiemechanisme in diverse basisregistraties. Als de Belastingdienst of het UWV een fout in de gemeentelijke bevolkingsgegevens ontdekken, kunnen ze direct op hun computerscherm aangeven wat er mis is en dan krijgt de gemeente een waarschuwing. Is dat de investering waard?

Meesters: ‘Het geld is altijd een lastige kwestie. In 2001 is zestig miljoen gulden genoemd. Er moet nu nog behoorlijk wat bij. Met de dikke duim denk ik wel dat we uitkomen op die zestig miljoen, maar dan in euro’s. Voor deze ambities vind ik dat de moeite waard. Het elektronisch klantdossier voor welzijn heeft ook wat gekost. Op de ontwikkeling van dit systeem volgen besparingen bij rijk én gemeenten: het wordt goedkoper om veranderingen door te voeren.’

Wat ook kan is het project nu afronden. Dan wordt alleen het huidige deel, de verstrekkingen, opgeleverd en blijven de mutaties binnen het oude systeem verwerkt worden. Daarmee smokkelt de overheid dan wel een centrale persoonsadministratie binnen, waarschuwt Zuurmond: ‘Die is taboe sinds het verzet tegen de volkstelling uit de jaren zeventig. De ooit beloofde kluis waarin de burger zijn eigen identiteit kan opslaan en beschermen, komt er dan niet. Zo komt de Machiavelli- variant uit: iets moois beloven waar ook een vervelend element als eerste stap in zit, en dan na stap één ophouden. Dat kan echt niet.’

Zuurmond heeft wel een alternatief: een radicaal andere aanpak zonder balies en loketten. ‘We moeten niet denken in balies en klantcontactcentra, we moeten denken vanuit de burger. Geef de bevolkingsboekhouding in handen van de professionals in het juridische en economisch verkeer. Doodgravers kunnen direct overlijden melden, ziekenhuizen en vroedvrouwen geven geboortes door, notarissen en corporaties doen verhuizingen. Certificeer die instellingen, ze werken allemaal al elektronisch, en het systeem sluit zichzelf.’