Kiesraad: meer ruimte voor correcties en hertellingen

Er zal meer te doen zijn om de vaststelling van de uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen en de waterschapsverkiezingen. Dat is bedoeld om het verkiezingsproces ‘robuuster’ te krijgen. Dat stelt de Kiesraad maandag in een persbriefing over wijzigingen in de procedure van het stemmen en tellen.

Robuuster

De Kiesraad staat voor een transparant, controleerbaar, robuust systeem van stemmen en tellen, laten vertegenwoordigers van de raad weten. Fouten zijn direct zichtbaar en worden bij de bron hersteld en verklaard. Iedere stap wordt verantwoord. En alles gebeurt in het openbaar en is ook controleerbaar. De komende tijd verandert de positie en de rol van de Kiesraad in een rol die veel mensen eigenlijk al van de Kiesraad verwachten, namelijk het zorgen voor een kwalitatief sterker, robuuster proces van verkiezen. Daarvoor gaat de raad meer werken met gemeenten aan het niveau en de kwaliteit van het proces en zal het ook op verkiezingsdag zelf meer instrumenten krijgen om in te grijpen als het niet goed gaat. Dit komt in de wetgeving van de komende jaren aan de orde.

Software

Ook het gebruik van en de instructies voor de software komen via de wet terecht bij de Kiesraad. Zo blijven de gemeenten verantwoordelijk voor de organisatie van de verkiezingen, is de minister verantwoordelijk voor het stelsel van wet- en regelgeving en de Kiesraad voor de uitvoering. Daarnaast blijft de Kiesraad het expertisecentrum voor de verkiezingen en het kiesrecht en zal het daarover adviseren. In de toekomst is het gebruik van de software van de Kiesraad verplicht en kan zij een procesaanwijzing geven als er iets niet goed gaat. Dat is een uiterst redmiddel, maar daarmee is het mogelijk om in te grijpen in het verkiezingsproces. Ook kan de Kiesraad in de toekomst bij alle verkiezingen haar bevindingen melden aan het vertegenwoordigende orgaan.

Centrale stemopneming

Bij de komende verkiezingen staan de transparantie, openbaarheid en controleerbaarheid nog meer voorop en wordt een nieuwe stemprocedure geïntroduceerd: centrale stemopneming. Hierbij telt een stembureau op de verkiezingsdag zelf alleen per lijst en telt het gemeentelijk stembureau de volgende dag alle lijsten en kandidaten. Voorheen was er alleen decentrale stemopneming, waarbij stembureaus per lijst en kandidaat tellen en het gemeentelijk stembureau dit de volgende dag controleert. Het hoofdstembureau krijgt ook een andere functie, namelijk ondersteuning van het centraal stembureau. Bezwaren zijn alleen in te dienen bij het centraal stembureau, uiterlijk 48 uur voor de zitting. De centrale stemopneming biedt meer ruimte voor correcties en hertellingen.

Tellingen bijwonen

Deze extra openheid is mede ingegeven door de gebeurtenissen rond het verkiezingsproces in de Verenigde Staten en Brazilië, waarbij twijfel werd gezaaid over de uitslag. De Kiesraad wijst erop dat verkiezingen een proces van vertrouwen is, waarin mensen vragen moeten kunnen stellen en ook antwoord moeten kunnen krijgen. Bij de komende verkiezingen worden ook kleinere fouten uit het verkiezingsproces gehaald, zodat alles zo transparant mogelijk verloopt en dat voor eenieder is in te zien en te controleren. Missie van de Kiesraad is dat iedereen de uitslag van de verkiezingen kan vertrouwen. De Kiesraad moedigt mensen ook aan om tellingen bij te wonen, want dat sluit aan bij het openbare karakter van het verkiezingsproces.

Tweerichtingsverkeer

Bij de komende Statenverkiezingen verandert er ook iets bij de hertelling. Voorheen werden alleen hertellingen gedaan als er een vermoeden was van een fout die invloed heeft op de zetelverdeling. Dat wordt aangepast. Het centraal stembureau kan straks ook bij kleine fouten of concrete meldingen van kiezers terugverwijzen naar het gemeentelijk stembureau. Eventuele correcties komen dan in een ‘corrigendum’. Er volgt dan een nieuw proces-verbaal met de uitslag dat wordt overgedragen aan het centraal stembureau. Voorheen was er enkel eenrichtingsverkeer van het lagere naar het hogere stembureau. Straks zal er vaker tweerichtingsverkeer zijn. Daardoor zal er meer te doen zijn om de vaststelling van de uitslag, maar dat is bedoeld om de robuustheid van het proces goed te krijgen.

Controleprotocol

Een ander punt waar de Kiesraad aandacht voor vraagt is het controleprotocol. De Kiesraad wil dat fouten bij de uitslagvaststelling worden voorkomen door deze zo vroeg mogelijk te herstellen. Met het controleprotocol is er een uniforme aanpak door alle centrale stembureaus en wordt er dus op zelfde manier gecontroleerd in het hele land. Ook gemeentelijke stembureaus weten dan waarop de controle van het centraal stembureau gaat plaatsvinden. Zo moet duidelijk worden of er mogelijke aanwijzingen zijn voor verkeerd tellen door het stembureau, een onjuiste verwerking van de uitslag in de programmatuur of fraude.

Betrouwbaar

Om te controleren of de stemopneming betrouwbaar is geweest, kijkt het centraal stembureau naar of stembureaus opnieuw hebben geteld bij een onverklaard verschil tussen toegelaten kiezers en getelde stembiljetten. Ook wordt gekeken of er veel ongeldige of blanco stemmen zijn. Bij een percentage dat hoger is dan 3 procent wordt terugverwezen naar het gemeentelijke stembureau. Dat is ook het geval als er een stembureau is met nul stemmen. Wellicht is dat bureau onterecht niet meegenomen. Tot slot wordt terugverwezen als de uitslag op stembureauniveau erg afwijkt van het gemeentelijke gemiddelde. Die afwijking moet dan hoger zijn dan 50 procent. Daarnaast wordt nog gecontroleerd of het gebruik van de digitale middelen betrouwbaar is geweest, zoals de werking van de software.

Vervoer

Bij de aanstaande verkiezingen zijn er ook nieuwe regels rond vervoer en opslag van stembiljetten. Er zijn nieuwe voorschriften voor de beveiliging voor de opslag en de stembiljetten en processen-verbaal moeten na het tellen voortaan gescheiden van elkaar naar het centrale stembureau worden vervoerd. Zo moet voorkomen worden dat de tas met stembiljetten, de code van het slot en de processen-verbaal allemaal tegelijk in verkeerde handen kunnen vallen. Voor de veiligheid en zorgvuldigheid zijn voor elk transport dus twee mensen nodig. En per stembureau zijn daarom ook twee auto’s nodig.

Extra bezetting

‘De combinatierol van teller én transporteur is nieuw. En omdat niet alle vrijwilligers beschikken over een auto is de werving moeilijker’, legde een woordvoerder van de gemeente Eindhoven onlangs uit aan het Eindhovens Dagblad. ‘Door de strengere eisen is de situatie nijpender dan voorgaande jaren.’ Volgens de Kiesraad is het algemene beeld dat een tekort aan stembureaus en stemmentellers 'niet breed speelt'. De werving in coronatijd heeft veel opgebracht en er zou nu ook een 'ruime reserve' zijn. Wel erkent de raad dat er door het gescheiden vervoer extra bezetting nodig is. Een suggestie is dat het Eindhovense probleem context-specifiek is, omdat de stad veel studenten inzet op stembureaus. Maar dat het vervoer goed moet worden ingevuld speelt wel mee. Dat is een extra taak en vergt meer mensen, weet de Kiesraad. ‘Maar we hebben geen signalen dat gemeenten een groot tekort hebben aan medewerkers.’