Massale valpartij in Hollands Kroon

Crisis in innovatieve fusiegemeente

Terug naar afgelopen zomer: half juni zitten er twee zelfverzekerde mannen aan een tafel in een flexwerkkamer in Anna Paulowna. Ze verdedigen vol vuur de ingrijpende keuzes van Hollands Kroon, zoals het werken met zelfsturende teams. Kritiek op de koers van de gemeente wuift het tweetal tijdens het gesprek weg. ‘Wij hebben al die maatregelen niet genomen om spannend of sexy te zijn, maar vanwege de grote veranderingen die er op ons afkomen’, zegt de een, burgemeester Jaap Nawijn (VVD). ‘We hebben nu al bereikt wat we wilden. Als ik terugkijk op de afgelopen vijf jaar zie ik geen grote dingen die fout zijn gegaan’, zegt de ander, gemeentesecretaris Arthur Cremers.

En Cremers heeft zin in de toekomst: ‘Als er na de gemeenteraadsverkiezingen een nieuw college zit, gaan we ook weer nieuwe spannende dingen doen.’ Vier maanden later is de gemeentesecretaris weg bij Hollands Kroon en heeft Nawijn zijn afscheid aangekondigd. De gemeentesecretaris is opgestapt ‘in goed overleg’, zo meldt Hollands Kroon in een persbericht. De goede verstaander weet dan dat er meer aan de hand is. Volgens meerdere bronnen is Cremers weggestuurd omdat hij het college te laat heeft geïnformeerd over (financiële) problemen binnen de organisatie. Zo valt de verbouwing van twee gemeentekantoren zo’n 2,3 miljoen euro duurder uit dan gepland. Daar komt nog eens 130.000 tot 250.000 euro aan btw bij die aan de Belastingdienst moet worden terugbetaald.

Het hart van Cremers zou volgens de verklaring van de gemeente bovendien vooral liggen bij het innoveren en ontwikkelen. Een dag na het vertrek van de gemeentesecretaris neemt ook concerncontroller Jolanda Verhoeks gedwongen afscheid. Zij moet het veld ruimen vanwege oplopende ict-kosten bij de gemeente en de budgetoverschrijdingen bij de verbouwing van de gemeentekantoren. Burgemeester Nawijn maakt, anders dan hij zich had voorgenomen, om ‘privéredenen’ geen gebruik van de mogelijkheid tot herbenoeming. Zijn huidige termijn loopt op 1 september 2018 af. Een toelichting op zijn besluit wenst Nawijn niet te geven.

Emoties
En dan moet de gemeenteraadsvergadering van 2 november nog komen. Aan het begin van de vergadering maken de wethouders Frits Westerkamp (LADA) en Theo Meskers (VVD) hun aftreden bekend. Westerkamp ziet zich genoodzaakt zijn portefeuille beschikbaar te stellen, omdat hij de raad onjuist, onvolledig en niet tijdig heeft geïnformeerd. ‘Nu heeft er een valpartij plaatsgevonden en dat doet heel erg pijn. Maar ik hoop dat u vertrouwen houdt in de koers en de organisatie van Hollands Kroon. Er gaat namelijk ook heel veel goed’, zegt hij tijdens zijn afscheidsspeech tegen de gemeenteraad. Zijn collega Theo Meskers (VVD) slaagt er overmand door emoties niet in om zijn verhaal af te maken. Even daarvoor heeft hij betoogd dat er geen sprake is van doelbewuste misleiding van de gemeenteraad. ‘Ik heb u juist willen informeren, maar dat heb ik niet kunnen doen.’ Dit omdat hij niet juist geïnformeerd zou zijn door de ambtelijke top van de gemeente.

De gemeenteraad noemt het opstappen van de twee wethouders onvermijdelijk. De raadsleden trekken de conclusie dat Hollands Kroon te veel en te snel heeft willen veranderen en dat de interne controle tekort is geschoten.

Er is inderdaad een hoop gebeurd sinds 2012, toen Anna Paulowna, Niedorp, Wieringen en Wieringermeer samengingen. Hollands Kroon gelooft in grote vrijheid voor de medewerkers en streeft naar zo min mogelijk hiërarchie in de organisatie; onder de driekoppige directie is in theorie iedere medewerker gelijk. Zo bestaat de functie van manager niet meer en werken vrijwel alle medewerkers in een van de ruim dertig ‘zelfsturende teams’. Het tijdschrijven en de verlofregistratie zijn afgeschaft en medewerkers mogen zo lang op vakantie als ze willen; mits het werk gedaan wordt. Ook op andere terreinen wil de fusiegemeente voorop lopen: paspoorten worden aan huis bezorgd, ouders kunnen vanuit huis geboorteaangifte doen en uit de APV is tweederde van de verbodsbepalingen geschrapt. Zo is wildplassen niet meer verboden in Hollands Kroon. Twee gemeentekantoren worden grootscheeps verbouwd volgens de wetten van het flexwerken.

Zelfs burgemeester Nawijn heeft geen eigen werkkamer meer. Hollands Kroon deelt de ambities graag met de rest van het land. Zo kwamen de afgelopen jaren ruim tweehonderd gemeenten kijken hoe het er in de Kop van Noord-Holland aan toegaat. Veelzeggend is de titel van een boekje van drie directieleden over de veranderingen bij Hollands Kroon: ‘Poleposition’. De drie auteurs – tevens de roergangers achter de ambitieuze koers van de gemeente – zijn inmiddels weg bij Hollands Kroon: naast Cremers de voormalige directeuren Wim van Twuijver en Anja van der Horst. De laatste twee werken nu bij de gemeente Alkmaar.

Afserveren
Zal met het vertrek van de drie directieleden ook hun filosofie uit de Kop van Noord-Holland verdwijnen? Meerdere bronnen bij de gemeente zijn ervan overtuigd dat Hollands Kroon ‘gewoon’ vasthoudt aan de gekozen koers. ‘Omdat wij onze nek uitsteken, vinden sommige mensen het leuk om Hollands Kroon nu af te serveren. Maar ze vergeten dat 90 procent gewoon goed gaat’, zegt een ambtenaar. ‘De problemen die we hebben, gaan we oplossen.’

Ook de meeste raadsleden, met name die van de coalitiepartijen (VVD, Senioren Hollands Kroon, CDA en LADA), denken nog steeds dat Hollands Kroon de juiste weg is ingeslagen. Wel vinden zij dat het tempo van de veranderingen bij de gemeente te hoog is geweest. ‘Het is goed om nu een pas op de plaats te maken’, zegt Elaine Vlaming (CDA). ‘De drift van vernieuwen is te veel doorgezet, maar Hollands Kroon is echt geen stuurloos schip. Er gaat hier nog steeds heel veel goed, wij geloven nog steeds in het nieuwe organisatiemodel’, aldus VVD-fractievoorzitter Jan Swaag. En Jip Pankras van Senioren Hollands Kroon: ‘Het duurt vijf tot zeven jaar tot de nieuwe organisatie echt staat. Blijf achter je vernieuwende beleid staan, maar controleer beter wat er precies gebeurt binnen je organisatie.’

Zo denkt ook coalitiegenoot LADA (Lokaal Alternatief Democratie Anders) erover. ‘Die zelfsturende teams zijn mooi, maar wie houdt ze in de gaten’, vraagt fractievoorzitter Henk van Gameren zich af. ‘Je moet het huishoudboekje niet vergeten, gewoon kijken wat er in de portemonnee zit.’ Ook in de oppositie blijft er steun voor de koers van de gemeente. ‘De opzet van de nieuwe organisatievorm is heel mooi’, zegt PvdA-fractievoorzitter Sylvia Buczynski. ‘Maar bij Hollands Kroon zijn ze te snel gegaan, veel mensen trekken dat niet.’ Buczynski doelt op het oplopende ziekteverzuim en de ruim vijftig medewerkers die de afgelopen jaren zijn vertrokken bij de fusiegemeente – deels vanwege de grote organisatorische veranderingen. ‘Daardoor is een deel van het gezamenlijk geheugen van de ambtelijke organisatie verdwenen.’

Daar vindt Buczynski inmiddels oud-wethouder Meskers op haar pad. Hij zei eerder dit jaar al in Binnenlands Bestuur over de grote verantwoordelijkheid die de ambtelijke organisatie bij Hollands Kroon heeft gekregen: ‘Het is elke keer zoeken naar de balans, want je komt toch aan het DNA van het openbaar bestuur. Als eindverantwoordelijke wil je op een gegeven moment gewoon weten wat er speelt binnen je eigen organisatie.’ En: ‘Ik word er politiek op afgerekend als er iets verkeerd gaat.’

Grote mislukking
Dat bleken na zijn aftreden op 2 november profetische woorden. Een paar weken eerder diende de voltallige oppositie nog een motie van treurnis tegen Meskers in. Volgens de partijen heeft het college meerdere jaren achter elkaar waarschuwingen van de gemeentelijke accountant te licht opgenomen. Omdat de coalitie de motie niet steunde, kon Meskers toen blijven zitten. De coalitiepartijen vonden dat de wethouder de kans moest krijgen om het recent gepresenteerde herstelplan ‘Balans 2018’ uit te voeren. Dat zal nu in handen van andere collegeleden komen.

Burgemeester Nawijn zei tijdens de raadsvergadering van begin november in het herstelplan te geloven. Meerdere oppositieleden zien in de recente ontwikkelingen het bewijs dat de ingeslagen weg van Hollands Kroon een doodlopende is. Jan Eichhorn (GroenLinks) trekt de conclusie dat Hollands Kroon zich heeft ‘vertild’ aan de hoge ambities. ‘De twee nieuwe gemeentekantoren zijn veel te megalomaan voor een plattelandsgemeente. Het ging de afgelopen jaren bij Hollands Kroon vooral om de eerste te zijn, maar het is uitgelopen op een mislukking. Ik zeg dit niet om zuur te zijn, ik had graag een gemeente gehad waar ik trots op kon zijn.’

Ook Johan Paul de Groot (ChristenUnie) is hard in zijn oordeel over de ‘financiële en organisatorische puinhoop’ bij de gemeente. ‘Hollands Kroon geeft 4,5 miljoen euro uit aan ict, bijna het dubbele van het landelijke gemiddelde. Hoe is dat mogelijk?’ Dat er nu veel aandacht is voor de problemen bij de gemeente vindt De Groot logisch. ‘Als je zo hoog van de toren blaast, kan dat op een gegeven moment als een boemerang naar je terugkomen.’