De terugkeer van lokaal activisme

De radicale liberaal Wim Treub baarde als wethouder van Amsterdam opzien toen hij in 1893 een ambitieus programma opzette om bedrijven met een monopolie op nutsvoorzieningen te naasten. Hij streefde naar publieke grip op de nutsbedrijven om een collectief voorzieningenniveau te kunnen garanderen. Waar de liberale nachtwakers op nationaal niveau de industriële revolutie vooral wilden laten voortrazen, was de situatie lokaal onhoudbaar. Zeker in de grote steden. Als de leefomstandigheden van grote groepen mensen daar al geen morele schande waren, dan was het wel een bedreiging voor de openbare orde of van de volksgezondheid.

Wethouder Treub trapte met zijn programma het soort activistische gemeentepolitiek af dat in Engeland: ‘gas and water socialism’ werd genoemd. In Nederland heette het daarom heel even ‘gas en lichtsocialisme’ maar veel bekender werd deze politieke stijl als ‘wethouderssocialisme’. Onder leiding van de grote wethouders van de sociaaldemocratie ontstond aan het begin van de twintigste eeuw de welvaartsgemeente die na de Tweede Wereldoorlog model stond voor de nationale verzorgingsstaat. Gebouwd door Willem Drees, de wethouder van Nederland.

Wie dit verhaal ooit gehoord heeft, zal er ongetwijfeld dezer dagen aan moeten terugdenken. De energiemarkt is inmiddels weer geliberaliseerd, de nutsbedrijven zijn verplicht gesplitst en veel medeoverheden hebben lekker gecasht toen zij hun aandelen in Nuon, Essent of Eneco van de hand deden. Amsterdam toucheerde 400 miljoen. Maar de euforie daarover is inmiddels voorbij. De vrije energiemarkt rekent de inflatie en de geopolitieke ellende genadeloos door aan Nederlandse huishoudens en drukt zo grote groepen mensen diep in de energiearmoede. En weer zijn het gemeenten die het eerst in actie schoten en daarin ook het verst gaan. Minister-president Rutte hield tijdens de Algemene Beschouwingen een slag om de arm bij de vraag of zijn kabinet voor de bestaanszekerheid van de Nederlanders ook ‘whatever it takes’ uit de kast zou halen, net zoals bij de eurocrisis was gebeurd om de banken te redden of bij de coronacrisis om de economie overeind te houden. Zo ver wilde Rutte echter niet gaan.

Maar in veel gemeenten klinkt wel ferme taal om ongeruste inwoners gerust te stellen. ‘Gouda laat niemand in de kou’, beloofde wethouder Bunnik. In Amsterdam kwamen de collegepartijen PvdA en GroenLinks al in februari met een actieprogramma onder de leus ‘Geen Amsterdammer in de kou.’ En op andere plaatsen zoeken gemeenteraden verbinding met maatschappelijke partners om hen te helpen de ergste nood te lenigen.

De activistische gemeentepolitiek van het oude gas en lichtsocialisme is weer helemaal terug. En het lijkt mij volstrekt terecht dat de gemeenten hier een stap naar voren doen. Als de doffe energiearmoede in een tochtige corporatiewoning al geen morele schande is, dan is de sociale onrust in elk geval gevaarlijk in tijden waarin de bruine rattenvangers op rechts steeds openlijker speculeren op het failliet van de parlementaire democratie. Bovendien hebben gemeenten de positie en de mogelijkheden om bestaanszekerheid te organiseren. Zorgen dat daadwerkelijk inkomenssteun wordt verleend, dat er installateurs uitrukken, dat corporaties de huren in woningen met laag energielabel niet doodleuk verhogen of dat de maatschappelijke verbanden die steun verlenen extra worden versterkt.

Bestaanszekerheid gaat dus veel verder dan een extra regeling voor de bijzondere bijstand. Het loopt niet alleen via de wethouders Sociale Zaken maar ook de wethouders van bijvoorbeeld Sport of Onderwijs staan in de voorste linies om de klappen te helpen opvangen.

Dat het rijk voor het bieden van bestaanszekerheid terugvalt op de welvaartsgemeenten is overigens niet raar en ook geen schande. Al eerder concludeerde de Belastingdienst dat zij hoogstens compensatie kunnen regelen, maar geen echte hulp kunnen organiseren voor de slachtoffers van de toeslagenaffaire. En dus bestelden ze voor de toeslagenouders resultaatgericht maatwerk bij de VNG in alle relevante levensgebieden, uiteraard voorzien van een bijbehorende financiële voorziening − whatever it takes. Zoiets is hebben we deze winter nodig tegen de energiearmoede. En iemand moet die energiebedrijven weer naasten.