Analyse - Populisme of niet?

Een volslagen verrassing kan de winst van Geert Wilders niet zijn. Het lijkt op de nooit ingeloste verkiezingswinst van Pim Fortuyn die destijds ook al op 38 zetels werd ingeschat. We kennen de antidemocratische afloop van toen. Vraag is of het populisme nu opnieuw een plaats krijgt in een kabinet of dat Wilders door de VVD en Omtzigt langzaam maar zeker op een zijspoor wordt gezet.

Te laag ingeschat

Op 6 mei 2002 opende de Volkskrant met het nieuws dat Tom van Dijk, directeur van bureau Intomart, de LPF van Pim Fortuyn inschatte op 38 zetels. Daarmee zou de populistische partij in één klap de grootste partij worden en Fortuyn ‘dus’ premier. Peilingbureaus schatten de LPF een stuk lager in: 24 tot 28 zetels. Volgens Van Dijk moesten de zetels in de peiling met een factor 1,7 worden vermenigvuldigd, omdat Fortuyn stelselmatig te laag werd ingeschat. De gemeenteraadsverkiezingen in Rotterdam (waar hij de grootste werd) zouden eerder maatgevend zijn. En zo kwam hij dus uit op 38 zetels. Ik reed die dag met de trein vanuit Amsterdam naar Groningen, waar ik studeerde, en kwam nog langs het Mediapark, waar Fortuyn een paar uur later zou worden vermoord.

Geen verrassing

Op 21 november 2023 werd de PVV gepeild op 25 tot 29 zetels. Na de verkiezingsnacht kwam het ANP op basis van 94 procent van de getelde stemmen uit op 37 zetels voor de PVV. Qua signatuur een van de vele opvolgers van de LPF. Geen vermenigvuldiging van 1,7 (men is wat opener geworden over de populistische stem), maar toch wel van 1,4. De ‘overwinning’ van Wilders kan dus geen verrassing zijn. De groep kiezers is hetzelfde. Daar lag het potentieel al vele jaren: cultureel rechtser, economisch wat linkser. Zelfs de SP had daar met Emile Roemer in 2010 bijna de verkiezingen mee gewonnen. Uiteindelijk leidden die verkiezingen tot de eerste machtspositie van Wilders als ‘gedoger’. Nu greep de PVV de zetels uit dat gat, daarbij geholpen door een onhandige Yesilgöz en door zelf de scherpste randjes van zichzelf af te slijpen. Slim, strategisch, varend op ervaring. Zo kon hij de grootste worden. Heel knap.

Nieuwe niet-stemmers

12 procent van de stemmen zouden van voorheen niet-stemmers zijn gekomen. Dat zou een deel van ‘afgehaakt Nederland’ kunnen zijn. Niet dat meer mensen zijn gaan stemmen, want de opkomst (77,7 procent) is een procentpunt lager dan in 2021. Ruim een vijfde van de stemgerechtigden stemt dus niet. Kortom, Wilders kan niet-stemmers naar de stembus hebben gekregen, maar er zijn weer nieuwe niet-stemmers bijgekomen. En er zijn nog 113 zetels. En die wil je zeker niet negeren, want dat is de meerderheid. Als de populistische stem wel wordt gezien, maar niet aan de macht komt, is er dus geen man overboord. De meeste mensen hebben namelijk niet populistisch gestemd. Met een beetje goeie wil, kom je op 48 zetels puur populisme (PVV, BBB, FVD, JA21). Omtzigt (en de VVD) reken ik er niet toe. Best veel stemmen (een derde), maar niet de meeste.

Meest democratische optie

De onthoofde LPF haalde in 2002 uiteindelijk 26 zetels en ging meeregeren. Na 87 dagen viel dat eerste kabinet-Balkenende na een hoop ruzie en gekrakeel. Daarna verdween de LPF in de marge en kwamen er nieuwe populistische partijen op. Met de leider aan boord, een toegevende Yesilgöz en een ‘over zijn schaduw heen springende’ Omtzigt (en laten we de BBB, ook in de Eerste Kamer, niet vergeten) kan het nu natuurlijk anders gaan. Maar de meest democratische optie is dat de niet-populistische partijen gaan regeren. Ik wens de VVD en Nieuw Sociaal Contract veel wijsheid toe.