‘Terror’ Dick vs. the lone wolves

De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) Dick Schoof spreekt voor het eerst over de jihad-gangers naar Syrië, radicalisering en vooral ook gevaarlijke eenlingen. ‘We sluiten ze niet op, dat kan niet. We houden ze in de gaten.’ Met hulp van de gemeenten.

Ruim drie maanden is Dick Schoof baas bij het NCTV dat in het nieuwe ministerie van Veiligheid en Justitie huist. Omdat er een reële dreiging uitgaat van de radicalisering en de jihadgangers die naar de burgeroorlog in Syrië trekken, werd het dreigingsniveau kort na zijn aantreden verhoogd van ‘beperkt’ naar het één na hoogste, ‘substantieel.’ Daar zal het nog wel een tijdje blijven, verwacht Dick Schoof. 

In zijn werkkamer met zicht tot ver voorbij de grenzen van Den Haag, zegt Schoof dat het beeld van waaruit het gevaar komt niet eenduidig is. Er zijn goed georganiseerde groepen, Al Qaida-achtige netwerken. ‘In snel tempo zie je dat eenlingen in staat zijn aanslagen te plegen. Misschien niet zulke spectaculaire, maar wel maatschappij-ontwrichtende acties.’

Hij wijst op de twee terroristen die half mei tijdens de marathon in Boston een aanslag pleegden. ‘Dat was een relatief beperkte bomaanslag. Iedere dode is er één te veel natuurlijk, maar wat omvang betreft was deze beperkt. Het effect was echter veel groter. De angst van de terreurdaad op 9/11 op de Twin Towers kwam weer terug.’

Terug naar het dreigingsbeeld. Wat heeft het voor nut om dat te verhogen naar aanleiding van de naar schatting honderd jonge mannen die naar Syrië zijn gegaan en op een moment weer terugkomen? ‘De reden is niet om in Nederland alle noodklokken te laten luiden. Maar om duidelijk te maken, wat speelt er op dit moment. Als deze jihadgangers terugkomen, kunnen ze hun strijd hier voortzetten. Bovendien wil je burgers op de hoogte houden van de actuele situatie. Dat jongens radicaliseren en plannen hebben om naar de strijd te vertrekken. Dat geldt ook voor hun terugkeer.’

Zeker zo belangrijk, gaat Schoof verder, ‘is dat professionals alert zijn en weer weten wat ze moeten doen. Het lokaal bestuur, de politie, de AIVD en wijzelf. Iedereen zit er weer bovenop. Iedereen snapt ook wat er aan de hand is. En we zijn heel gericht die diensten en gemeenten gaan benaderen die er direct mee te maken hebben. Het is dus niet zo dat we een dreigingsbeeld uitrollen over heel Nederland. Gemeenten als Den Haag, Delft, Zoetermeer en Gouda hebben we gericht benaderd. Dat doen we samen met de AIVD. Dan gaan we om de tafel met vragen als: wat kunnen we doen en wie doet wat? Want het is vooral zaak dat ieder zijn eigen ding doet en taken niet door elkaar gaan lopen.’

Verlies Nederlandse nationaliteit
Wat legt de NCTV dan voor aan gemeenten en politie? Schoof: ‘Het is helder dat het bestuur een brugfunctie kan vervullen naar deze jongeren toe. Via de ouders, de moskee, de school.’ Het gaat om het opvangen van signalen en daarna om contact met de potentiële jihad­ganger te zoeken.

‘Voorkomen dat ze afreizen is lastig’, weet Schoof. ‘Er zit niet echt een organisatie achter. Er zijn wel mensen die faciliteren, maar geen vorm van een reisbureau. Er zijn ook geen cellen in wijken of steden. Ze doen overal en nergens hun inspiratie op, zo lijkt het. Op internet, natuurlijk, maar ook via andere kanalen. We proberen er natuurlijk achter te komen, door wie ze worden aangezet en waarom ze erheen gaan. Als strijders, of met het idee dat de bevolking in Syrië hulp nodig heeft. Uiteindelijk kun je ze niet verbieden naar Turkije te vliegen en richting Syrië te gaan.’

Of komen er toch mogelijkheden jihad-strijders tegen te houden? Later dit jaar staan voor de Rotterdamse rechtbank drie Koerdische Nederlanders terecht. De 23-jarige Mohammed G. zou van plan zijn geweest om samen met Aykut K. (23) en Kaya K. (33) naar Syrië af te reizen om zich daar aan te sluiten bij de groepen die strijden tegen het regeringsleger van president Assad. Eind november zijn ze opgepakt, naar verluidt vlak voordat ze zouden vertrekken. De verdenking tegen de drie: het treffen van voorbereidingshandelingen met het oog op het plegen van terroristische misdrijven. Welke terroristische misdrijven ze dan van plan waren in Syrië te plegen, is niet duidelijk. Mocht er een veroordeling volgen, dan zou dat een handvat zijn om jongens die willen vertrekken als jihad-strijders, tegen te houden.

Schoof: ‘Andere obstakels zijn lastig in te zetten. In vreemde krijgsdienst treden ze niet, want het zijn geen echte legers. Maar in het debat met de Tweede Kamer over het dreigingsbeeld is een motie van de VVD aangenomen om te bekijken of deelname aan een terroristische organisatie kan leiden tot verlies van de Nederlandse nationaliteit. Die verkenning loopt nu.’

In alle landen van de Europese Unie worstelen de autoriteiten met de terugkerende strijders. Dan hebben we het niet alleen over de Syrië-jongens, maar ook over andere mannen die naar Afrika reizen. Een deel komt nóg radicaler terug en is bereid om terreurdaden te plegen. Zoals de zogenoemde ‘Toulouseman’ Mohammed Merah. Hij was in trainingskampen in Pakistan opgeleid. Merah pleegde begin dit jaar drie aanslagen waarbij hij in totaal zeven mensen doodschoot, onder wie drie jonge kinderen van een joodse school in Toulouse. De Franse minister van Binnenlandse Zaken zei na afloop dat Merah weliswaar een tijdje door de inlichtingendiensten in de gaten werd gehouden, maar dat niets erop wees dat hij een zware misdaad voorbereidde.

‘Bij terugkomst zullen dit soort reizigers lokaal opgevangen moeten worden door een netwerk van gemeente, politie en als dat aan de orde is, de moskee. Je hoopt natuurlijk dat zo iemand weer contact opneemt met zijn ouders, familie en vrienden. Zodat daar ingangen zijn voor informatie en contact. ‘We sluiten ze niet op, dat kan niet. We houden ze in de gaten. Daar hebben we gemeenten, politie en inlichtingendiensten bij nodig.’ Dat gebeurt door de Regionale Inlichtingendiensten, de RID’s. ‘We zeggen niet hoe dat gaat. Je kunt ervan op aan dat we de terugkeerder selectief monitoren. Ook de AIVD speelt daar een belangrijke rol in. Ook bij het weggaan, trouwens. We kunnen niet iedereen in het vizier houden. Het gaat om een vroege onderkenning van mogelijke terroristen. Daarna willen we alleen mensen in de gaten houden die een serieuze bedreiging vormen. We zijn geen politiestaat.’

Gevaarlijke eenlingen
Evenementen vormen van oudsher een risico voor een aanslag. Er zijn veel mensen op de been, waardoor het effect van de terreurdaad zo groot mogelijk kan worden gemaakt. Vaak zijn er overal camera’s, zodat de uitstraling van de daad optimaal is. Bovendien kan de terrorist zich in de massa schuil houden, zijn daad plegen en ontkomen. Koninginnedag en vooral de Troonwissel eind april waren zulke mega-festiviteiten.

Schoof legt uit dat zodra bekend werd op welke datum de troonswisseling zou plaatsvinden, de voorbereiding is begonnen. ‘We hebben een inventarisatie gemaakt van alle bedreigingen. Vanuit die bedreigingen hebben we scenario’s gemaakt. Daarna volgden de veiligheidsplannen. Als NCTV schoven we aan bij de driehoek, omdat het hier ging om een nationaal evenement. De samenwerking met Amsterdam was daarbij uitstekend.’ Voor het eerst maakte Nederland kennis met het fenomeen PGE’s, Potentieel Gevaarlijke Eenlingen. Schoof: ‘Daar houden we terdege rekening mee na de aanslag op Koninginnedag in Apeldoorn in 2009.’

Toen reed de 38-jarige eenling Karst T. op het publiek in om zo bij de bus van de Koninklijke familie te komen. Daarbij vielen acht doden en tien gewonden.

‘Die gebeurtenis heeft ons nog eens met nadruk gewezen op deze lone wolves, eenzame wolven, zoals ze worden genoemd. Het overzicht van de naar schatting honderd PGE’s wordt samengesteld uit informatie die de politie en de inlichtingendiensten hebben. Het zijn niet per definitie terroristen. Het kunnen ook verwarde mensen zijn waarvan je niet weet wat ze gaan doen. We willen – als er een evenement is – graag weten waar ze zijn. Het is een variabel overzicht. Niet iedereen op die lijst heeft belangstelling voor elk evenement. We letten ook niet permanent op ze. We willen voorkomen dat ze op een plek komen waar wij ze niet willen hebben.’

Hoe doe je dat, ze worden tenslotte nergens van verdacht? En gaan ze wel naar een plek waar de overheid ze niet wil hebben, wat dan? ‘Dan wordt er even mee gepraat. Of er gaat iemand naast staan. Er is een heel scala aan mogelijkheden. Het kan ook zijn dat wordt vastgesteld dat iemand er wel is, maar volstrekt ongevaarlijk is. Het gaat om proportionaliteit, je kunt ter plekke beslissen om in te grijpen of niet. Hier zijn geen gouden regels voor te maken.’

Lijstjes met personen
In Nederland ligt het vastleggen van lijstjes met personen altijd gevoelig. Waar komt de informatie vandaan, mag ik weten waarom ik op die lijst sta en hoe kan ik ervan af? Allemaal legitieme vragen. Net als de vraag, wie er allemaal kennis kunnen nemen van die lijst met honderd ‘gevaarlijke burgers’?

Schoof: ‘Mijn beeld is op basis van de waarnemingen met Koninginnedag, de troonwisseling en ook de situatie rond jihad-gangers, dat die informatie-uitwisseling goed verloopt. Dat hoor ik terug van de burgemeesters. Het gaat op een manier waarvan de burgemeesters zeggen: dit deugt staatsrechtelijk nog. En de Inlichtingendiensten hebben de indruk dat ze informatie wisselen, zonder dat ze het gevoel hebben dat alles op straat terecht komt. Er zit een goede balans in. Meer kan ik er niet over zeggen.’

CV
Sinds 1 maart 2013 is Dick Schoof Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid. Hij volgt Erik Akerboom op. Dick Schoof werd eind 2010 directeur-generaal Politie bij het ministerie van Veiligheid en Justitie met als opdracht de vorming van de nationale politie. Daarvoor was hij onder meer directeur-generaal Veiligheid bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, hoofddirecteur van de Immigratie en Naturalisatie Dienst (IND) en plv. secretaris-generaal van het toenmalige ministerie van Justitie.

Dreigingsniveaus: van minimaal tot kritiek
•        Minimaal: Er is amper aanwezigheid van nationale en internationale terroristische netwerken. Het is niet waarschijnlijk dat aanslagen worden gepland.
•        Beperkt: Er worden geen nieuwe trends of fenomenen waargenomen waar dreiging van uitgaat. Nederland wordt niet of nauwelijks genoemd in verklaringen van serieus te nemen terroristische netwerken.
•        Substantieel: Er worden nieuwe trends en fenomenen ontdekt waar dreiging van uitgaat. De kans dat een aanslag in Nederland zal plaatsvinden is reëel. Aanslagen vinden plaats in andere, met Nederland vergelijkbare landen. Radicalisering en rekrutering vinden op aanzienlijke schaal plaats. Nederland wordt geregeld genoemd in verklaringen van serieus te nemen terroristische netwerken.
•        Kritiek: Er zijn zeer sterke aanwijzingen dat een aanslag in Nederland zal plaatsvinden. In Nederland heeft een aanslag plaatsgevonden en vervolgaanslagen zijn zeer waarschijnlijk. Nederland wordt vaak genoemd in zeer serieus te nemen verklaringen van terroristische netwerken en specifieke doelen worden daarbij met naam en toenaam omschreven. 

Publieke en private partijen maken Nederland cybersecure
Eén van de belangrijke pijlers van de NCTV is de digitale veiligheid of cyber security. Aanvallen op banken, DigiD en andere instellingen vragen om snelle antwoorden op crimineel misbruik van ict-systemen.

Als Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid rekent Dick Schoof het tot zijn taak overheid en bedrijfsleven bij elkaar te brengen om zo één front tegen cybercrime te vormen. ‘Dat klinkt logisch, maar bedrijven zijn daar soms nog wat huiverig voor. Die delen liever geen strategische informatie met de overheid en al helemaal niet met de concurrentie.’

In het Nationaal Cyber Security Centre (NCSC) werken publieke en private partijen nauw samen. Wanneer er zich een aanval voordoet, kunnen specialisten helpen oplossingen te vinden. ‘Wij als NCTV coördineren en brengen partijen bij elkaar. Zo zijn bij de recente DDoS-aanvallen bijvoorbeeld de banken rond de tafel gebracht. Het openbaar ministerie en de politie kijken of de eventuele daders kunnen worden vervolgd. De kunst is om zo snel mogelijk informatie en kennis te delen om tot oplossingen te komen en de digitale weerbaarheid te verhogen. Binnen vitale sectoren wordt daarom kennis over ict-kwetsbaarheden en dreigingen gedeeld via de zogenoemde Information Sharing and Analysis Centers (ISACs). Die ISACs zijn ook aangesloten bij het NCSC.’

Het NCSC richt zich primair op de ondersteuning van de digitale veiligheid van de rijksoverheid en de vitale bedrijfssectoren, zoals de financiële sector. De gemeenten doen de Informatiebeveiligingsdienst. Het bedrijfsleven heeft weer eigen werkplaatsen. Partijen, zowel binnen als buiten de overheid, zijn en blijven primair zelf verantwoordelijk voor de beveiliging van hun eigen netwerken en systemen. Maar als het eropaan komt, komen we bij elkaar en halen we alles uit de kast om de indringers buiten de deur te werken.’

Daarnaast werken overheid, bedrijfsleven en wetenschap samen in de Cyber Security Raad. Schoof zit dat voor samen met de CEO van KPN, Eelco Blok. De Raad heeft de taak om de regering en private partijen gevraagd en ongevraagd adviezen te geven met het doel Nederland meer cybersecure te maken. ‘Daarbij stellen we als Raad prioriteiten in de aanpak van ict-bedreigingen, bekijken we de behoefte aan nadere research & development, en kijken we hoe deze kennis vervolgens het beste kan worden gedeeld met de samenwerkende publieke en private partijen.’