‘Het wordt een fantastische dag’

Eberhard van der Laan zet bij de inhuldiging van Willem-Alexander zijn persoonlijke mening over het koningschap opzij. ‘Ik ben een republikein, net als zestig, zeventig procent van de Nederlanders.’ Maar bij de troonswisseling draagt de PvdA’er waarschijnlijk gewoon een oranje stropdas. ‘Ik zit er als burgemeester van Amsterdam.’

Amsterdam is op 30 april 1980 het toonbeeld van onrust en burgerlijke ongehoorzaamheid. Krakers en andere relschoppers ontregelen de stad. Rookbommen, bakstenen en traangas vliegen door de lucht. De demonstranten zijn tegen de inhuldiging van koningin Beatrix en protesteren onder het motto ‘Geen woning, geen kroning’. Terwijl in de Kinkerstraat en op het Rokin grote veldslagen worden uitgevochten met de ME, loopt student Eberhard van der Laan (25) verbijsterd door de stad. In tegenstelling tot veel leeftijdsgenoten sluit hij zich niet aan bij de relschoppers. 

‘Nee, ik heb zeker niet gereld’, zegt hij achteraf. ‘Mijn toenmalige partner was actief bij de PSP en in de kraakbeweging als kraker met een huurcontract, dus ik schuurde er wel tegen aan. Maar ik was destijds al lid van de PvdA en was actief met Jan Schaefer op het gebied van volkshuisvesting, stadsvernieuwing en antispeculatie. Ik zat dus in de officiële lijnen en ging zeker niet meerellen.’ Van der Laan ervoer die Koninginnedag als een van de gewelddadigste dagen uit zijn leven. ‘Ik hoop dat niet meer mee te maken. Tot op de dag van vandaag ben ik nog steeds verbaasd dat er destijds geen doden zijn gevallen, want het geweld was erg adequaat.’

In vergelijking met 30 april 1980 is de situatie in de stad nu volkomen anders, stelt Van der Laan. ‘Ik ben getekend door die dramatische dag. Het is een soort vorige oorlog, waarmee je niet gepreoccupeerd moet raken. Als burgemeester zie ik nu dat de sfeer totaal anders is. Toch kun je wel leren van wat er toen gebeurd is. Ergens in een oude verhuisdoos had ik de autobiografie van Wim Polak liggen, die destijds burgemeester was. Er zit een mooi hoofdstuk bij over 30 april, waarin je kunt lezen hoe eenzaam en verschrikkelijk het toen voor hem was. Andere mensen om me heen, waaronder uit de zeshoek, hebben dat hoofdstuk ook gelezen. Zij zeggen dat ze het nu beter snappen waarom ik altijd zeg wat ik denk. Het gaat er bij mij om dat de sfeer op zo’n dag niet in een negatieve kan veranderen. Dat drijft mij.’

Ondemocratisch instituut
De inhuldiging van een nieuwe koning is geen democratisch proces, erkent Van der Laan. In de jaren negentig sloot hij zich aan bij het Republikeins Genootschap. ‘Ik kende journalist Martin van Amerongen. Hij had met Pierre Vinken en een aantal andere heren het Genootschap opgericht. Het was Martin duidelijk dat ik een republikein ben en dat ik het koningschap een ondemocratisch instituut vind; hoewel ik daar nog nooit een nacht van wakker heb gelegen. Pas na de dood van Martin werd duidelijk dat hij mijn naam op de site van het Republikeins Genootschap had gezet. Dat heb ik toen zo gelaten.’

Van der Laan is nog steeds een republikein. ‘Net als zestig, zeventig procent van de Nederlanders. Echter, wij zijn allemaal toch wel verzot op het feit  hoe de Oranjes omgaan met hun erfelijke koningschap. Mede daarom ben ik de dienstwillige dienaar van de koningin en straks, als alles goed gaat, van de koning.’ Op Koninginnedag zal Van der Laan geen witte stropdas dragen. ‘Het wordt eerder een oranje stropdas. Ik zit er dan als burgemeester van Amsterdam en daarvoor cijfer ik mijn persoonlijke mening weg. Het wordt hoe dan ook een fantastische dag.’

Wildplassers
Nu, bijna 33 jaar later, is Van der Laan burgemeester van Amsterdam en moet hij de inhuldiging van koning Willem-Alexander in goede banen leiden. ‘Het begon allemaal al op maandag 28 januari. Om vier uur ’s middags had ik toevallig een overleg met de paleiscommissie over de aanpak van wildplassers bij het Koninklijk Paleis. We wilden weten hoe we zo’n monumentaal gebouw kunnen beschermen tegen mannen die er tegenaan pissen. Er werd gezegd: we kunnen dit probleem in november oplossen en daar zal de koningin dan tevreden mee zijn. Maar toen ging ineens mijn telefoon. Ik had Mark Rutte aan de lijn die zei: de koningin zal vanavond aankondigen dat ze afstand doet van de troon.

Vervolgens ging mijn dag niet meer over wildplassers, maar over de troonswisseling. De aankondiging van de koningin was iets bijzonders. Ik was onder de indruk van haar toespraak en die van Rutte. Daarna heb ik een vergadering belegd met de wethouders, mijn persvoorlichter, de hoofdcommissaris van de politie, de directeur Openbare Orde en Veiligheid en projectleiders. Die meeting vond de volgende avond al plaats.’

‘Voor de troonswisseling lag geen draaiboek klaar. We hadden schetsen van evenementen die erop leken, zoals het huwelijk uit 2002 en de inhuldiging van 1980, maar dat was niet genoeg en we moesten iets nieuws neerzetten. Dat ging erg goed, want als er in deze stad iets groots op handen is, zijn alle professionals en andere instellingen fenomenaal. Iedereen rent en gaat er dan volledig voor.’ Van der Laan zelf moet altijd het hoofd koel houden.

Zo ook in de zomer van 2010, toen hij pas anderhalve maand burgemeester was. ‘Ik stond op een clipper van Sail en heb toen al gemerkt hoe goed het begeleiden van evenementen ging. Op het IJ waren 400.000 mensen voor Sail, in de ArenA zaten 50.000 supporters voor Ajax-Vitesse en op de Prinsengracht zaten duizenden mensen naar het Prinsengrachtconcert te luisteren. Zelf had ik het heel relaxed, want mijn vertrouwen in de medewerkers was dusdanig groot dat ik wist dat het allemaal goed zou gaan.’

De afgelopen tijd ervoer hij eveneens niet als zwaar. ‘Een troonswisseling is natuurlijk van een bepaalde buitencategorie, omdat het niet vaak gebeurt en best veel praktische problemen met zich mee brengt. Die problemen zijn er om op te lossen. We zijn goed begonnen. Vanaf dinsdag 29 januari hebben we met het rijk afgesproken dat de dag feestelijk, open, ongestoord en veilig moet zijn. Het was cruciaal dat we met deze vier uitgangspunten een gezamenlijk kompas konden uitzetten, zodat we altijd een guide line hebben naar 30 april.’

Amsterdam heeft ervaring met grote evenementen en crowd management, waarbij de veiligheid van grote mensenmassa’s centraal staat. ‘Op avond van 30 april houden we de koningsvaart op het IJ. We wilden in eerste instantie dat het publiek alleen aan de oostkant van het IJ zou komen te staan om het centraal station, waar momenteel veel bouwstellingen staan, te ontlasten. Toch kozen we ervoor om de mensen toe te laten aan de westkant van het IJ, zodat het nieuwe gerechtsgebouw en Filmmuseum Eye ook tot hun recht komen. Daarom hebben we het publiek op een andere manier weten te spreiden.’

Elke Koninginnedag komen tienduizenden jongeren uit Noord-Holland naar Amsterdam voor het SLAM!FM-feest. Met het oog op de koningsvaart leek het Van der Laan een goed idee om het dancefeest eens in Alkmaar te houden. ‘Ik belde mijn collega Piet Bruinooge van Alkmaar met de vraag of het feest in zijn stad kon zijn. Hij reageerde onmiddellijk positief en zei als een goede buurman: ik ga je helpen. Het lukte hem om samen het feest naar zijn stad te halen en daar zijn we Alkmaar erg dankbaar voor.’ Verder rekt Amsterdam de sluitingstijden voor evenementen op van acht uur naar tien uur ’s avonds en komt er een groot feest op het Museumplein.

Bunker Stopera
Niet alleen Bruinooge schoot te hulp. ‘Op de dag zelf moet ik voor de abdicatie in het Koninklijk Paleis zijn en zal ik voor de inhuldiging in de Nieuwe Kerk zitten. En ‘s avonds ben ik bij de koningsvaart. Mijn collega Jan van Zanen van Amstelveen is op die momenten mijn vervanger. Hij zit dan in de bunker van de Stopera om het crisisteam te leiden. Ook locoburgemeester Carolien Gehrels en Eric van der Burg [wethouder/red] nemen daar aan deel. Zelf voel ik mij hartstikke verantwoordelijk, dus tussendoor ga ik er naartoe om ze te helpen en een hart onder de riem te steken.’

Hij heeft een Blackberry waarop hij alles kan volgen. ‘Daar zul je me nog wel eens op zien loeren. Als de Kamerleden in de Nieuwe Kerk kiezen tussen de gelofte en eed, dan zit de burgemeester van Amsterdam gewoon druk op zijn Blackberry te kijken’, grapt hij. ‘Maar laat ik voorop stellen dat het zwaartepunt bij de voorbereidingen ligt. We hebben altijd al een goede sfeer in de driehoek, waarin we elkaar wat gunnen. Met de brandweer, de geneeskundige dienst en de nationaal terrorismecoördinator erbij is de samenwerking in de zeshoek ook voorbeeldig. We hebben alles in principe afgekaart en zijn uitvergaderd; in de laatste landelijke vergadering hadden we bijna niets meer te beslissen. Vanaf nu ben ik met de anderen verantwoordelijk voor het eindbeeld van de dag.’

‘Stel dat het straks 23 graden is en de zon schijnt, gaan er honderdduizenden mensen naar Amsterdam komen. Het zal verder een gewone Koninginnedag met vrijmarkten zijn. Ik zeg altijd maar: die zolders moeten leeg. Intussen gaan we genieten van de balkonscène op de Dam en zijn er twee grote feesten in de stad. Klinkt dat niet als een feestje? Ik denk van wel.’

Feiten en cijfers
• Op 30 april zijn ruim 11.000 hulpverleners op de been (politie: tussen de 9.000 en 10.000, een paar honderd brandweermannen, een paar honderd ambulancebroeders, een paar honderd toezichthouders)
• Aantal militairen: 1.800 (1.450 ceremoniële militairen, 350 veteranen)
• De stad verwacht minstens 800.000 bezoekers
• Totale kosten: 6.694.000 euro (Amsterdam: 5,6 miljoen, rijk: 1,7 miljoen)
• Een deel van de Amsterdamse ambtenaren moet gewoon werken. Maar ook onder andere de reinigers, de mensen van het Gemeentelijk Vervoerbedrijf, controleurs en ambtenaren van Openbare Orde en Veiligheid. Op het stadhuis werken er zo’n 200 mensen in ploegendiensten (24 uur per dag)