Kijk uit voor de bananenschil…en integritisme

Met honderden nieuwe colleges en gemeenteraden voor de deur is het een natuurlijk moment om de integriteit van het lokaal bestuur op de agenda te zetten. Wethouders, raadsleden en ambtenaren moeten alert zijn op wat kan en wat niet kan.

Je ziet het vaak als je een gemeente binnenrijdt. Onder het officiële gemeentenaambord hangt nog een ander bord, met teksten als ‘groenste gemeente’ of ‘schoonste gemeente’. De nieuwe gemeente Alphen aan den Rijn zou vermoedelijk graag een bord met de tekst ‘meest integere gemeente’ willen ophangen. Het nieuwe college van de herindelingsgemeente − sinds 1 januari in charge over de voormalige gemeenten Alphen aan den Rijn, Boskoop en Rijnwoude − heeft zichzelf onderworpen aan een integriteitsscan.

Met de raadsverkiezingen voor de deur en daarmee de vorming van vele nieuwe colleges en installatie van kersverse raadsleden op komst, hopen burgemeester Tjerk Bruinsma en gemeentesecretaris Pieter Jeroense dat hun initiatief navolging krijgt. ‘Het is goed om bij de start van het college door iemand van buiten de integriteit van de collegeleden te laten toetsen’, vindt Bruinsma. Ook de raad moet doordrongen zijn van het belang van integriteit en nadrukkelijk stilstaan bij de ‘valkuilen en gevaren’ van het ambt. ‘Integriteit kan het vertrouwen van inwoners in hun overheid maken of breken.’

Jeroense: ‘Wethouders vallen vaak over onbenulligheden. Als je integriteit bij het nieuwe college agendeert en met elkaar goede afspraken maakt, kan dat worden voorkomen.’

Het Alphense college huurde voor 10.000 euro Bureau Berenschot in. Dat keek naar nevenfuncties, financiële belangen en risicovolle activiteiten van de burgemeester, wethouders en de gemeentesecretaris. Naast de gebruikelijke VOG (Verklaring Omtrent het Gedrag) kregen zij een uitgebreide vragenlijst voorgeschoteld die − eenmaal ingevuld en ondertekend − in een één-op-één gesprek met de integriteitsonderzoekers werd doorgeakkerd.

Risico’s
Daarnaast werd de financiële handel en wandel gecheckt bij BKR in Tiel. ‘Voor niemand zijn risico’s voor de invulling van het ambt geconstateerd’, concludeerde Berenschot in een brief aan B&W. Wel is een aantal aanbevelingen gedaan over onder meer declaraties en nevenfuncties.

Een van de andere spelers is Capra Advocaten. De meest ervaren advocaten van het kantoor van Marc Schoonhoven staan in de startblokken om risico-analyses integriteit uit te voeren bij kandidaat-wethouders zodra de contouren van een nieuw college zichtbaar worden. ‘Dat doen burgemeesters niet graag zelf. Bij een kritisch gesprek kan de toon voor de komende vier jaar al worden gezet. De collegevoorzitter wil het liefst met een schone lei aan een nieuwe ‘regeerperiode’ beginnen’, aldus Schoonhoven. Kosten: 795 euro exclusief btw per kandidaat-wethouder.

Veel tijd voor zo’n analyse is er niet. Tussen de voordracht van kandidaat-wethouders door en aan de beoogde coalitiepartijen en de officiële presentatie van het college aan de buitenwacht zit doorgaans weinig tijd. Dat hebben Schoonhoven en zijn mensen ook niet nodig. Een gesprek van een uur met de kandidaat-wethouder, diens geloofspapieren en Verklaring Omtrent het Gedrag (VOG) en de analyse van dit alles leiden in korte tijd tot een concept­rapportage aan de burgemeester. De bestuurder in spe wordt in dat gesprek onder meer bewust gemaakt van het feit dat hij 24/7 in de spotlights komt te staan. Dat hij het algemeen belang en niet zijn persoonlijk belang moet dienen. En dat die scheidslijnen niet altijd even duidelijk en integriteitsrisico’s (valkuilen) in een klein hoekje zitten. ‘Loyaliteitsconflicten kunnen je overkomen.’ En een uitglijder is gauw gemaakt. ‘Mogelijke risico’s worden geïnventariseerd en besproken. Te denken valt aan persoonlijke of financiële belangenverstrengeling en nevenfuncties’, aldus Schoonhoven.

Declaratie reiskosten
Het college van Alphen aan den Rijn nam de aanbevelingen van Berenschot over. Een daarvan is ‘bij twijfel niet inhalen’: mogelijke dilemma’s over het al dan niet onthouden van stemming of het niet deelnemen aan beraadslagingen zullen op de collegetafel worden gelegd en besproken. ‘Bij een mogelijk risico van schending van de integriteit wordt daarnaast de behandeling van het betreffende dossier aan een collega-wethouder overgelaten’, aldus Jeroense. ‘Stel dat een wethouder actief is in de sportvereniging − we willen immers dat onze bestuurders en raadsleden in de samenleving zijn geworteld − en dat het college wil korten op de subsidies. En stel dat, om moverende redenen, de sportclub waar die wethouder bestuurslid is minder wordt gekort dan anderen. In een kwestie als deze kan de wethouder ervoor kiezen niet aan beraadslagingen en stemming deel te nemen. In het collegeverslag wordt daarvan een aantekening gemaakt.’ Ook is afgesproken dat collegeleden terughoudend zullen zijn in het onderhandelen met individuele organisaties. ‘Bij voorkeur wordt op ambtelijk niveau overleg gevoerd, of in ieder geval in het bijzijn van een ambtenaar.’ Ook is besloten dat collegeleden niets declareren, behalve reiskosten buiten de gemeentegrenzen. Bruinsma: ‘Liever sober dan gedoe.’ Tevens wordt elk jaar bekeken of de nevenfuncties nog actueel zijn.

Vanwege een van de nevenfuncties van de burgemeester is BAN Personeelsdiensten bij Alphen in de ban gedaan. Bruinsma: ‘Ik ben al jaren president-commissaris van Ban PD en krijg daar een vergoeding voor. BAN PD is met name actief in de regio Assen. Maar stel dat ze ooit in Alphen aan den Rijn actief willen worden, en een offerte uitbrengen. Om te voorkomen dat ik hierdoor ooit in de problemen zou komen, ooit de schijn van belangenverstrengeling tegen me zou krijgen, was het advies om als gemeente nooit zaken te doen met BAN PD. Dat vond ik een goede tip; ik had er nooit bij stilgestaan.’

Broodje aap
De integriteitsagenda van het nieuwe Alphense college gaat verder dan de scan. In de raad en in het ambtelijk apparaat is en wordt er de komende tijd expliciet en intensief aandacht aan besteed. ‘Als hoogste orgaan kan de raad onderwerp van beïnvloeding zijn. Dat gebeurt vaak niet bewust, maar het is goed om de raadsleden daarop te wijzen’, aldus Bruinsma die als burgemeester integriteit in zijn portefeuille heeft. De nieuwe raad is bezig met een cursus, waarbij aan de hand van casussen dilemma’s werden besproken.

‘Dan gaat het ook echt leven’, weet Bruinsma. ‘Als raadslid weet je bijvoorbeeld dat er ergens in de gemeente sprake is van vervuilde grond. En stel dat je dochter daar een stuk bouwgrond wil kopen. Vertel je haar dan wat er aan de hand is?’

Ook de vraag wat een raadslid moet doen als in de raad een besluit wordt genomen over bijvoorbeeld een woningcorporatie waar het raadslid werkt, is aan de orde gekomen. Het advies van Bruinsma: ‘Blijf zitten en zeg waarom je niet mee stemt.’

Het is een broodje-aap verhaal dat raadsleden de zaal moeten verlaten. De Gemeentewet verbiedt niet dat een raadslid zich onthoudt van stemming. Bruinsma: ‘In bepaalde gevallen moet een raadslid zich van stemming onthouden, als hij bijvoorbeeld direct betrokken is. Dat wil niet zeggen dat hij dan de zaal uit moet.’

Raadsleden hebben een begin gemaakt met een integriteitsagenda voor de komende vier jaar. Het opstellen van een gedragscode en de benoeming van een vertrouwenspersoon op het gebied van integriteit zijn twee van de ideeën die de komende tijd verder worden uitgewerkt. Ook zouden met enige regelmaat morele dilemma’s moeten worden geagendeerd en het integriteitsbeleid periodiek geëvalueerd. De nieuwe organisatie is eveneens een natuurlijke aanleiding om integriteit ook intern te agenderen. Het beleid van de drie gemeenten is geharmoniseerd en ligt nu ter goedkeuring bij de OR. Jeroense: ‘Het wordt een vast onderdeel in de inwerkprogramma’s van onze ambtenaren.’

Herkennen en voorkomen dat een collegelid, volksvertegenwoordiger of ambtenaar in een situatie terechtkomt dat hij de schijn tegen heeft (bewustwording) en het bespreekbaar maken van mogelijke dilemma’s; dat alleen al is het belang van het op de politieke en ambtelijke agenda zetten van integriteit, vinden zowel Bruinsma als Jeroense. Daarnaast moeten duidelijke afspraken worden gemaakt bij wie moet worden aangeklopt en hoe moet worden gehandeld als er een vermoeden of concreet sprake is van integriteitsschending.

Ethiekindustrie
‘Integriteits­dilemma’s behoren tot de dagelijkse praktijk van onze publieke functionarissen. Het bespreekbaar maken, erover na laten denken, aandacht voor het morele kompas, is per definitie cruciaal’, zegt Leo Huberts, hoogleraar bestuurskunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Er is volgens Huberts duidelijk meer aandacht voor integriteit. ‘Enerzijds is dat prima. Macht en moraal hebben met elkaar te maken en ook de morele kwaliteit doet ertoe. Maar er past ook voorzichtigheid’, stelt hij. ‘Enerzijds is sprake van de integriteitsparadox: meer aandacht leidt tot meer ontdekkingen, maar dat betekent nog niet dat het slechter gesteld is met de feitelijke integriteit. Wie niet zoekt, zal niets vinden. Anderzijds zie ik het nodige ‘integritisme’ terug. Te vaak en te gemakkelijk wordt het ‘i-woord’ ook gebruikt zonder dat iemands integriteit in het geding is. Mensen maken fouten, doen domme dingen, ook zonder dat twijfel past over iemands moraal of integriteit.’

Over de zin of onzin van integriteitsscans voor wethouders, uitgevoerd door commerciële (advies)bureaus, moet Leo Huberts het antwoord schuldig blijven. ‘Ik ken dat wereldje niet zo goed. Aandacht voor het thema is nooit weg, maar er moet wel goed worden nagedacht over de inzet en vertaling. Je moet de groeiende ethiekindustrie niet klakkeloos volgen en oppassen voor integritisme. Fouten in het verleden zeggen lang niet alles over iemands morele kwaliteit.’

‘Het is belangrijk bewustzijn te creëren om fouten te voorkomen’, aldus Marc Schoonhoven van Capra.  Deels is het de tijdgeest, maar het zit volgens hem ook in onze cultuur gebakken. ‘Nederland staat graag te boek als integere samenleving.’

Integriteit: de do’s en dont’s
* Verlokkingen en dubbele petten zijn uit den boze
* Als raadslid dien je het algemeen belang: als raadslid ben je geen actiegroep
* Privébelang mag nooit een rol spelen bij het behartigen van het algemeen belang
* Belangenverstrengeling is uit den boze: stem niet mee over subsidie aan de vereniging waar je actief bent
* Wees alert op het verkrijgen van privévoordelen. Het gaat daarbij niet alleen om geschenken en diensten, maar ook om informatie